Στους μαχαλάδες των θεών...

Τα Πιέρια είναι χιονισμένα αυτήν την εποχή και είναι μια καλή ευκαιρία για περιήγηση στα ορεινά χωριά τους. Τα έχω γυρίσει τα μέρη και ομολογουμένως η ομορφιά τους σου κόβει την ανάσα. Με συνόδευε ένας φίλος από το Βελβεντό, ο Νικόλας, ο οποίος γνωρίζει το βουνό σαν ...την τσέπη του.

Ανεβήκαμε στο Παλαιογράτσανο. Γύρω στα 800 μέτρα υψόμετρο. Η ομίχλη και η έλλειψη ανθρώπινου στοιχείου εκείνη τη μέρα, έκαναν την ατμόσφαιρα εξωπραγματική. Η μοναδική όμως ταβέρνα ήταν ανοιχτή και εκτός από τον απολαυστικό καφέ με περίμενε και μια έκπληξη. Στο πρόσωπο του ξακουστού Γιάννη Ζαρούχα ξαναβρήκα έναν φίλο από τα παλιά και έτσι το κλίμα άλλαξε μονομιάς. Ο Γιάννης στην παραδοσιακή ταβέρνα του, τα καλοκαίρια ή τα εορταστικά τριήμερα, μαγειρεύει διάφορες νοστιμιές όπως κεμπάπ, αρνί στη σούβλα και γίδα βραστή κι αν του τηλεφωνήσετε (τηλ. 24640-24671) θα σας περιποιηθεί ιδιαίτερα όπως έκανε και με μας.

Με τον Νικόλα, περιηγηθήκαμε στο χωριό. Όμορφο, με πολλά παλιά σπίτια, μερικά εκ των οποίων εγκαταλελειμμένα και γκρεμισμένα. Πάνω απ΄ την πλατεία, υπήρχε ένας ανακαινισμένος νερόμυλος, ενώ μέσα στην πλατεία, κυριαρχούσε η παρουσία του ναού του Αγίου Νικολάου, που κτίστηκε το 1857, αλλά κάηκε από τους Γερμανούς το ΄43 και ξαναφτιάχτηκε το 1956.

Το δυνατό σημείο όμως του Παλιογράτσανου, είναι η θέα προς τη λίμνη του Πολυφύτου, που οπωσδήποτε σε ξεκουράζει.

Κάποτε ήταν χωριό με χίλιους κατοίκους, ζωντανό και με έντονη οικονομική δραστηριότητα, κυρίως στη γεωργία, την κτηνοτροφία και την υλοτομία. Σήμερα, το χωριό μαράζωσε, αλλά τα σαββατοκύριακα, τις γιορτές και κυρίως το καλοκαίρι, οι παλιογρατσανίτες που ζουν αλλού, αλλά και αρκετοί επισκέπτες, του ξαναδίνουν ζωντάνια.

Στην άκρη του χωριού, είναι το παλιό πέτρινο σχολείο, που αξίζει να επισκεφθεί κανείς. Ρωτήστε όμως και πως θα φθάσετε, έξω απ΄το χωριό, στην εκκλησία του Προφήτη Ηλία, που κτίστηκε το 1400 μ.Χ. και είναι από τις σημαντικότερες της περιοχής.

Έχει και λαογραφικό μουσείο το Παλαιογράτσανο, το οποίο φυσικά βρήκαμε κλειστό, μιας και λειτουργεί μόνο το καλοκαίρι.

Στη συνέχεια αναχωρήσαμε για το Καταφύγι. Ένα χωριό στα 1412 μέτρα στην πλατεία του (σύμφωνα με τον Google earth), με οροπέδιο μπροστά του (Λειβάδια) και την ψηλότερη κορφή των Πιερίων, το Φλάμπουρο (2.193 μ.), πίσω του. Ως οικισμός, δεν παρουσιάζει και κανένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον, χωρίς να είναι άσχημο. Όμορφο είναι το παλιό σχολείο, το καμπαναριό του Αγίου Νικολάου και αρκετά από τα σπίτια του.

Όμως, δεν ήταν πάντα έτσι το Καταφύγι.

Η ιστορία του αρχίζει στα 1611, όταν ο επίσκοπος Τρίκης Διονύσιος έκανε την πρώτη δειλή απόπειρα αποτίναξης της μακρόχρονης σκλαβιάς. Η επανάσταση απέτυχε και οι κυνηγημένοι βρήκαν καταφύγιο στις όχθες του Αλιάκμονα. Εκεί έχτισαν τον οικισμό «Γρατσάνη», που όμως προκάλεσε, εξαιτίας της ομορφιάς και του πλούτου του, τον φθόνο των Τούρκων. Έτσι, άρχισαν οι ατέλειωτες λεηλασίες από τις ορδές του Ρεσήτ Πασά και είναι τότε που οι κάτοικοί του αποφασίζουν τη μετοικεσία. Ανεβαίνουν λοιπόν στα «Λειβάδια», 5 χιλιόμετρα πριν το σημερινό Καταφύγι και κατασκηνώνουν στη θέση «Κεφαλόκαρδο». Η έλλειψη όμως νερού και το υγρό κλίμα τους αναγκάζουν να μεταφερθούν στα «Μπγάδια». Τη θέση αυτή επιλέγουν ως «καταφύγιο» από τους Τούρκους κι εκεί αποφασίζουν να χτίσουν το -μόνιμο πια από τότε- οικισμό τους. Τα προβλήματά τους δεν τελείωσαν όμως! Ληστές και 'κλέφτες' των ορεινών περιοχών τους λυμαίνονται διαρκώς. Την κοινότητα Καταφυγίου έσωσε η παρέμβαση του σουλτάνου, που πήρε το Καταφύγι υπό την προστασία του και εγγυήθηκε την ασφάλειά του.

Το 1816 η πανούκλα και τον επόμενο χρόνο αβάσταχτος λιμός ξεκληρίζουν το χωριό.

Το 1821, το Καταφύγι δίνει το παρόν στον ξεσηκωμό του γένους.

Στη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα, τη δεκαετία του 1890, το Καταφύγι υπήρξε αρχηγείο των Πιερίων. Απελευθερώνεται ολοκληρωτικά στις αρχές του 20 ου αι. μαζί με την υπόλοιπη Μακεδονία. Έκτοτε αρχίζει η ανοδική πορεία του χωριού και η φήμη του εξαπλώνεται σε όλη την Ελλάδα, τα Βαλκάνια και τη Μέση Ανατολή.

Στα 1910-1920 το Καταφύγι αριθμούσε περίπου 500 σπίτια. Κατά τη διάρκεια όμως του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, ολόκληρες οικογένειες ξεκληρίζονται στον αγώνα για την ελευθερία στιςμάχες με τους Ιταλούς στην Αλβανία και τα βόρεια σύνορα της πατρίδας, αλλά και από πείνα κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Τον Δεκέμβριο του 1943, παραμονή Χριστουγέννων οι Γερμανοί χτυπούν στο Καταφύγι και καίνε τα πάντα. Είκοσι δύο νεκροί. Οι επιζήσαντες σκορπίζουν στα γύρω χωριά.

Μετά την απελευθέρωση αρχίζει νέα φάση ανοικοδόμησης του Καταφυγίου: χτίζονται 60-70 σπίτια, το σχολείο αρχίζει να λειτουργεί και το Καταφύγι αποκτά και πάλι ζωή.

Νέος κύκλος ερήμωσης ξεκινά στη δεκαετία του '60 με την αλλαγή των κοινωνικών συνθηκών στην Ελλάδα και την εκδήλωση μεγάλων κυμάτων μετανάστευσης προς τις μεγάλες ελληνικές πόλεις ή και τις ξένες μακρινές χώρες, όπως η Γερμανία. Το 1966 αποχωρεί ο τελευταίος κάτοικος του χωριού.

Σήμερα αριθμεί 250 σπίτια και το καλοκαίρι σφύζει από ζωή. Ένα από αυτά, είναι «το σπίτι του Ζορμπά», του γνωστού ήρωα του Νίκου Καζαντζάκη, που στην πραγματικότητα λεγόταν Γιώργης Ζορμπάς , ο οποίος γεννήθηκε και μεγάλωσε εδώ, στο Καταφύγι, ενώ γνωρίστηκε και συνδέθηκε με φιλία με τον Καζαντάκη στο Άγιο Όρος.

Στο δρόμο για το χωριό, είδα πολλά άτομα κόκκινης πεύκης, που κάποιοι "ειδικοί", μου είχαν πει ότι τα συναντάς μόνο στη Βάλια Κάλντα. Μην πιστεύετε εύκολα ότι λένε αυτοί οι τύποι!

Όταν φτάσαμε στο Καταφύγι, ο ήλιος είχε διώξει την ομίχλη, το χιόνι ήταν πολύ και το τοπίο σαν σε παραμύθι.Παρέα με ανθρώπους της Νομαρχίας Κοζάνης, που μόλις είχαν ανοίξει το δρόμο από το χιόνι, πήγαμε στην ταβέρνα-ουζερί Ζορμπάς. Ο Οδυσσέας μας έφτιαξε υπέροχη ομελέτα και μας κέρασε καλό κρασί κι έτσι «στανιάραμε», μετά από την ανάβαση των δύο ωρών, λόγω του πολύ χιονιού. Ο Οδυσσέας με την γυναίκα του, είναι τα 2 από τα 3 άτομα που ξεχειμωνιάζουν εδώ. Το καλοκαίρι όμως, ανεβαίνει πολύς κόσμος. Ντόπιοι, ορειβάτες και τουρίστες.

Για τους ορειβάτες, η περιοχή είναι υπέροχη κι οργανωμένη:
- καταφύγιο ορειβατικό του ΕΟΣ Κοζάνης στα Λειβάδια, σε υψόμετρο 1400μ περίπου,
- καταφύγιο στου ΣΕΟ Κοζάνης στα 1945μ. πριν την κορυφή Φλάμπουρο και
- του ΕΟΣ Βελβεντού στη θέση «Γιούρτια», στα 1500 μέτρα.

Υπήρχε και ένα σχέδιο για κατασκευή χιονοδρομικού κέντρου εδώ, πρόταση που υποστήριζε έντονα η Ν.Α. Κοζάνης και ο Δήμος Βελβεντού, αλλά κάπου κόλλησε το πράγμα...

Στην άκρη του χωριού, επισκεφθείτε το ξωκλήσι του «Αγίου Αθανασίου του παλιού» (που είχε αρχικά χτιστεί το 1762, και ονομάζεται «παλιός» προς αποφυγή σύγχυσης, καθώς υπάρχει και νεότερη εκκλησία του Άη-Θανάση στην περιοχή «Λειβάδια») που λειτουργείται το Μάη και αποτελεί, εκτός από τόπο προσκυνήματος, και «παρατηρητήριου», αφού μπροστά του απλώνεται η θέα ολόκληρης της περιοχής του Βελβεντού.

Το χωριό έχει και ξενώνα, το «ΚΑΤΑΦΥΓΙ» (24640 22300).

Μπορείτε να επιστρέψετε στο Βελβεντό, μέσα από καλό χωματόδρομο, σε φανταστική διαδρομή, αν βέβαια έχετε τετρακούνητο όχημα. Θα φτάσετε στο χωριό Αγία Κυριακή, με την απίθανη θέα και μετά με ασφάλτινη πρόσφυση, στο Βελβεντό.