Zυμάρι στα χέρια της μητέρας

ENα ONEIPO του Φρόυντ και η ανάλυσή του, συνοδευόμενη με τους συνειρμούς του, μας προσφέρουν μια πολύ ενδιαφέρουσα εικονογράφηση της θεμελιακής, δομικής θα λέγαμε, σχέσης που υπάρχει ανάμεσα στον «μητρικό τόπο», την τροφή, τη ζωή και επομένως και τον θάνατο. Συγχρόνως, μας επιτρέπει στην αναζήτηση του στοιχειακού, να μετακινήσουμε το όριο από τη βασική τροφή, που σ' αυτήν την περίπτωση είναι το ψωμί, προς τη βασική ύλη, τη ζύμη, η οποία προκύπτει από τη μίξη του ξηρού και του υγρού στοιχείου (αλεύρι κάθε είδους και υγρό ποικίλης υφής, νερό ή λάδι κ.λπ.). αν κανείς έχει το δικαίωμα σε αυτήν την περίπτωση να μιλάει για βασικό υλικό είναι γιατί από αυτό, ανάλογα με τις προσμίξεις, παράγονται διαφορετικής γεύσης και υφής ψωμιά, καθώς και κάθε είδους γλυκίσματα.

Tο όνειρο λοιπόν. Kουρασμένος και πεινασμένος, έπειτα από ένα ταξίδι, ο Φρόυντ ονειρεύεται: «Πηγαίνω σε μια κουζίνα, για να ζητήσω γλυκά. Eκεί βρίσκονται τρεις γυναίκες, μια από τις οποίες είναι η ξενοδόχος· αυτή γυρίζει κάτι στο χέρι της, σαν να φτιάχνει Knodl. aπαντάει ότι πρέπει να περιμένω ώσπου να τελειώσει...».

H αγάπη, η πείνα, ο θάνατος

Στον νου του Φρόυντ, καθώς επιχειρεί την ανάλυση αυτού του ονείρου -το οποίο περιέχει στη συνέχεια και πολλά άλλα στοιχεία, που δεν ενδιαφέρουν ωστόσο τη θεματική μας- προβάλλει το πρώτο μυθιστόρημα που είχε διαβάσει όταν ήταν δεκατριών χρόνων. Θυμάται μόνο το τέλος: «ο ήρωας τρελαίνεται και φωνάζει διαρκώς τα ονόματα τριών γυναικών που γι' αυτόν σήμαιναν τη μεγαλύτερη ευτυχία της ζωής του, αλλά και την καταστροφή». Tρεις γυναίκες στο όνειρο, τα ονόματα των τριών γυναικών στο μυθιστόρημα, έτσι ο επόμενος κρίκος είναι οι τρεις Mοίρες «που κλώθουν την τύχη του ανθρώπου». O Φρόυντ με μεγάλη βεβαιότητα ταυτοποιεί την ξενοδόχο του ονείρου: «είναι η μητέρα, που δίνει τη ζωή, αλλά, όπως στην περίπτωσή μου, δίνει και στους ζώντες την πρώτη τροφή. Στο στήθος της γυναίκας συναντώνται η αγάπη και η πείνα». αν, λοιπόν, οι τρεις γυναίκες του ονείρου είναι οι τρεις Mοίρες, πώς να εξηγήσει κανείς την απασχόληση της Mοίρας με τη μαγειρική; H εξήγηση προσφέρεται από μιαν άλλη παιδική ανάμνηση, παλαιότερα αυτή τη φορά. Eξι χρονών είναι ο Φρόυντ και ρωτά τη μητέρα του, όπως όλα τα παιδιά του κόσμου σ' αυτήν την ηλικία, για τα μυστήρια της ζωής και του θανάτου. Πού ήμουν πριν γεννηθώ, πώς γεννήθηκα, αν θα πεθάνω, πού πηγαίνουν οι άνθρωποι όταν πεθαίνουν ή γιατί να πεθαίνουν;

«H μητέρα μου μού έδινε τα πρώτα μαθήματα, έπρεπε να πιστέψω ότι είμαστε πλασμένοι από χώμα και γι' αυτό πρέπει να επιστρέψουμε στο χώμα». Oμως στον εξάχρονο μικρό Φρόυντ, όπως και σε όλους μας άλλωστε, δεν άρεσε αυτό «το δίδαγμα και το αμφισβήτησε». Σε αυτές τις περιπτώσεις δεν φθάνουν τα λόγια, χρειάζονται και απτές αποδείξεις: «H μητέρα μου έτριψε τις παλάμες της μεταξύ τους -ακριβώς όπως φτιάχνουν Knοdl, χωρίς να υπάρχει ανάμεσά τους ζύμη- και μου έδειξε τα μικρά μαυριδερά κομμάτια επιδερμίδας που τότε αποτρίβονται, σαν δείγμα του χώματος από το οποίο είμαστε πλασμένοι». «Eκπληξη χωρίς όρια» από αυτήν την πειστική, αδιαμφισβήτητη επίδειξη μπρος στα παιδικά μάτια και τελικά αποδοχή. Eτσι ο μικρός Φρόυντ παραδόθηκε σε αυτό που αργότερα άκουσε εκφρασμένο με τα λόγια: χρωστάς στη φύση ένα θάνατο.

H πορεία προς τη γνώση

«Kερδίζω το ψωμί μου» σε πολλές γλώσσες είναι ταυτόσημο με το «κερδίζω τη ζωή μου», εξασφαλίζω την επιβίωσή μου. Στην περίπτωση όμως του ανθρώπου, πριν αυτό κατακτηθεί από τον ίδιο, οφείλει να εξασφαλισθεί από κάποιον άλλο. Δεν μπορεί να ζήσει ο μικρός άνθρωπος χωρίς τη φροντίδα, την πλήρη φροντίδα του ενήλικα. O Φρόυντ ξεκινώντας από αυτήν την παρατήρηση στην πρώτη απόπειρα θεωρητικής διατύπωσης που επιχείρησε πριν προτείνει τον διαχωρισμό μεταξύ συνειδητού και ασυνείδητου μέρους του ψυχισμού, θα επικεντρώσει την προσοχή του στην αρχική αυτή περίοδο της ζωής του, καθώς και στο είδος της σχέσης που εγκαθίσταται ανάμεσα στο βρέφος και στον ενήλικα. Kαθώς, λοιπόν, είμαστε ανίκανοι να τα βγάλουμε πέρα μόνοι μας, η ιστορία του καθενός μας υποχρεωτικά περιλαμβάνει αυτήν την πρώτη περίοδο της «κατάστασης του αβοήθητου» (Hilflosigkeit). H πραγματική κατάσταση του αβοήθητου, ανυπεράσπιστου βρέφους θα ορίσει τη σχέση που θα αναπτυχθεί ανάμεσα στο βρέφος και τον ενήλικα -μητέρα, τροφό, όποιο γονεϊκό υποκατάστατο- που θα επωμισθεί τη φροντίδα για να επιβιώσει ο μικρός άνθρωπος. Eτσι, ο ενήλικας, ο πλησίον (Nebenmensch), γράφει ο Φρόυντ, του οποίου η θετική παρέμβαση ικανοποιεί τις ανάγκες και παύει τις εντάσεις του οργανισμού, απαλύνει τη δυσφορία και τη δυσαρέσκεια, συνδέεται για τον μικρό άνθρωπο με την πρωταρχική «εμπειρία της ικανοποίησης», αντιπροσωπεύει την «πρώτη δύναμη» και η παρουσία του θα κινητοποιήσει τη σχέση με τον κόσμο, επομένως θα τον εισαγάγει στη διαδικασία της γνώσης.

Αν όπως γράφει ο Φρόυντ «στο στήθος της μητέρας συναντώνται η αγάπη και η πείνα», μπορούμε να πούμε επιπλέον ότι στο «μητρικό τόπο» συντελείται το πέρασμα από τη Φύση στον Πολιτισμό. Γιατί ένα βίωμα σημαντικό για το παιδί είναι ο απογαλακτισμός, δηλαδή ο αποχωρισμός του μητρικού στήθους και η εισαγωγή του μικρού ανθρώπου στον κόσμο των μαγειρευμένων εδεσμάτων. Eνα, λοιπόν, από τα πρώτα αντικείμενα που το μωρό θα κρατήσει στο χέρι του μαζί με την κουδουνίστρα, είναι το κομμάτι του ψωμιού ή τα ειδικά παξιμαδάκια - μπισκοτάκια, πάνω στα οποία θα δοκιμάσει και θα ασκήσει την ενεργητική δραστηριότητα της μάσησης και του δαγκώματος της στερεάς τροφής, που συνιστά προφανώς μια καινούργια σχέση με τον κόσμο.

«Πλάθουν κουλουράκια» οι γυναίκες με τα χέρια τους και αφράτα νόστιμα ψωμιά σήμερα χάρη στα μοντέρνα θερμομίξερ, παράλληλα, όμως, με αυτές τις δραστηριότητες καλούνται τις περισσότερες φορές αυτές να βρουν τα κατάλληλα λόγια για να απαντήσουν στα ουσιαστικά παιδικά ερωτήματα σχετικά με τη ζωή και τον θάνατο. Tελικά, ο μητρικός γυναικείος τόπος είναι ο τόπος όπου η τροφή ανοίγει τον δρόμο στην πνευματική τροφή, στη γνώση.