28/3/08

Η ιστορία της μαριονέτας



Ο Ντάριο Φο είχε πει: «Ένα από τα πιο ελκυστικά χαρακτηριστικά του κουκλοθέατρου είναι το κωμικό στοιχείο, που παίρνει την έκφρασή του όχι μόνο από τις χειρονομίες, αλλά και από το λεξιλόγιο, τα θεατρικά σκηνικά και το τοπίο. Μετατρέπεται συχνά σε σκληρή και αμείλικτη κοινωνική κριτική, παρά το γεγονός ότι αυτό δεν παρουσιάζεται ποτέ ως αυτοσκοπός».

Στην Αρχαία Ελλάδα η κούκλα έπαιζε πολύ σημαντικό ρόλο στην καθημερινή ζωή. Οι κούκλες-ειδώλια, εικόνες των θεών, αποτελούσαν αναπόσπαστο μέρος των λατρευτικών τελετών. Η μαριονέτα λεγόταν από τους αρχαίους Ελληνες «νευρόσπαστον» (αυτό που κινούνταν με κλωστές) και ο μαριονετίστας ονομαζόταν «νευροσπάστης». Η τέχνη του ταυτίστηκε με εκείνη του μίμου, του ζογκλέρ, του ισορροπιστή κ.λπ., περιθωριακή καλλιτεχνική πρακτική με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και συμβολισμούς (όπως η εξάρτηση της μαριονέτας από το μαριονετίστα), τα οποία χρησιμοποιούσαν ήδη η αρχαία ελληνική φιλολογία και φιλοσοφία. Τη Βυζαντινή Περίοδο οι παραστάσεις μαριονέτας δίνονταν σε λαϊκά πανηγύρια και στους δρόμους.



Από την Αίγυπτο και τον αραβικό κόσμο το δισδιάστατο Θέατρο Σκιών ήρθε στην Ελλάδα την περίοδο της κατοχής της από την Οθωμανική Αυτοκρατορία και διαδόθηκε ταχύτατα στις αυλές των πασάδων και αργότερα στα καφενεία.
Το όνομα «Καραγκιόζης» προέρχεται είτε από την τουρκική λέξη «Karagoz» -που σημαίνει «μαυρομάτης»- είτε από την ιρανική αντίστοιχη λέξη γι' αυτόν που έχει «μαύρη καμπούρα» και η παράδοσή του είναι η μόνη θεατρική φόρμα που υιοθετήθηκε στον ελληνικό χώρο από την Ανατολή.














Μετά το 1880 δημιουργήθηκε μια νέα παράδοση με ιστορικές παραστάσεις και πρωταγωνιστές πραγματικούς ή φανταστικούς ήρωες, που πολεμούσαν κατά του Τούρκου κατακτητή. Οι χαρακτήρες παρέμειναν οι ίδιοι, με μικρές παραλλαγές.















Ετσι, ο Karagoz έγινε Καραγκιόζης, ο Hacivat έγινε Χατζιαβάτης, ο Δανδής έγινε ο δυτικότροπος Σιόρ Διονύσιος, ο Νάνος Μορφονιός. Επειτα από το κίνημα το Νεότουρκων και τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας το Θέατρο Σκιών εξαφανίστηκε απ' όλες τις πρώην επαρχίες της, καθώς δεν εξυπηρετούσε πλέον καμιά κοινωνική αναγκαιότητα.



















Στην Ελλάδα όμως εμφανίστηκαν νέοι χαρακτήρες, όπως ο μπάρμπα-Γιώργος, ο Νιόνιος, ο Σταύρακας κ.λπ., που αντικατόπτριζαν τη γλωσσική και κοινωνική πραγματικότητα στην Ελλάδα του 19ου αιώνα. Το ελληνικό Θέατρο Σκιών γνώρισε πραγματικά μέρες δόξας την περίοδο 1890-1930 και ο Καραγκιόζης κυριαρχούσε στην ψυχαγωγία των ενηλίκων περισσότερο από κάθε άλλη μορφή διασκέδασης.















Ο «δυτικός» Φασουλής


Την ίδια περίπου περίοδο (1900-1930) το Θέατρο Σκιών βρέθηκε αντιμέτωπο με ανταγωνιστή στην ψυχαγωγία του Ελληνα. Ο Φασουλής είναι η κεντρική φιγούρα του νεοελληνικού θεάτρου κούκλας, με γαντόκουκλες πάνω σε ένα ξύλινο, ελαφρά φωτισμένο «πάλκο» και το μαριονετίστα ακριβώς από κάτω να δίνει φωνή και κίνηση στους ήρωές του. Η νέα τεχνική εμφανίστηκε αρχικά τη δεκαετία 1860-70 και πιθανότητα ήρθε στην Ελλάδα από την Ιταλία μέσω των Ιόνιων Νησιών.


















Το όνομα «Φασουλής» ίσως να προέρχεται από τον «Fagiolino» της Μπολόνια. Ο Φασουλής «ελληνοποιήθηκε» και η θεματολογία των παραστάσεων προερχόταν από τη λαϊκή φιλολογία, ρομαντικές νουβέλες, περιπέτειες ή δράματα. Στα τέλη το 19ου αιώνα αυτή η μορφή κουκλοθέατρου (του δρόμου κυρίως) που παιζόταν τους καλοκαιρινούς μήνες και στα πανηγύρια των πόλεων άνθησε και επεκτάθηκε.


Κλούβιος και Σουβλίτσα

Το «Θέατρο Κούκλας Αθηνών» ιδρύθηκε το 1939 από την Ελένη Θεοχάρη-Περάκη. Ο βασικός του χαρακτήρας, ο μπαρμπα-Μυτούσης, «έζησε» 46 χρόνια μαζί με τον ανιψιό του, Κλούβιο, και την ανιψιά του, Σουβλίτσα, αποκτώντας τη φήμη του ποιοτικού παιδικού θεάτρου κούκλας.

Το 1975 η Ευγενία Φακίνου δημιουργεί την «Ντενεκεδούπολη», επηρεασμένη από τις τεχνικές που χρησιμοποιούνταν σε Γιουγκοσλαβία και Βουλγαρία. Το 1978 οι ηθοποιοί Τάκης και Μίνα Σαρρή ιδρύουν το Ελληνικό Θεάτρο Κούκλας, με παραστάσεις που ξεφεύγουν από τις κλασικές τεχνικές του θεάτρου κούκλας. Οι κουκλοπαίκτες είναι ορατοί στο κοινό και οι παραστάσεις εμπλουτίζονται με διάφορες τεχνικές (σκίαση, «μαύρο φως», μάσκες κ.λπ.).




















Το Θέατρο Κούκλας Τιριτόμπα, οι τηλεοπτικές παραγωγές μαριονέτας των Μάνθου και Αννας Σαντοριναίου, η Ομάδα «Γκρι Κουτί», η Ομάδα «Πράσσειν Αλογα» και η Χρυσούλα Αλεξίου είναι μερικοί μόνο από τους επαγγελματίες που ασχολούνται με το θέατρο κούκλας στην Ελλάδα. Οσον αφορά στον Καραγκιόζη, υπάρχει μια πολύ δραστήρια γενιά νέων κουκλοπαικτών (Κώστας, Γιάννης και Αργύρης Αθανασίου, Γιάννης Νταγιάκος, Αθως Ντανέλης, Τάσος Κώνστας κ.ά.), που συνεχίζουν την τέχνη των «δασκάλων» τους, δίνοντας παραστάσεις κυρίως σε σχολεία, αλλά και θέατρα και φεστιβάλ.



«Ας κάνουμε τις κούκλες μας να χορεύουν»

Μήνυμα του Γερμανού προέδρου της UNIMA, Michael Meschke, για την Παγκόσμια Ημέρα Κουκλοθέατρου

«Αυτήν τη χρονιά, το 2006, η ανθρωπότητα παρασύρεται σε έναν αγώνα δρόμου προς μια ακόμα μεγαλύτερη πόλωση μεταξύ των διάφορων φονταμενταλισμών τόσο στην Ανατολή όσο και στη Δύση, προς τα αριστερά ή προς τα δεξιά. Πώς; Κηλιδώνοντας αυτό που ο άλλος κρατά σαν πιο ιερό κι αγαπημένο, είτε αυτό λέγεται Ισλάμ είτε ελευθερία έκφρασης, ανθρώπινη αξιοπρέπεια ή άλλες σημαντικές αξίες.

Το να φέρεις μια κούκλα στη μέση όλων αυτών μοιάζει καταγέλαστο. Κάνει τους ανθρώπους να γελάσουν, όχι με την παραδοσιακή έννοια της απόλαυσης του κοινού, αλλά κυρίως γιατί η κούκλα είναι τόσο αδύναμη. Και παντού τριγύρω μας, αυτή η αδυναμία είναι η πραγματική δύναμη της κούκλας. Γιατί αποτελεί μέρος αυτού του 'σε πείσμα όλων', που χωρίς αυτό οι άνθρωποι θα είχαν εξαφανιστεί προ πολλού.















Οι καιροί αλλάζουν. Ο κουκλο-μάστορας, που τον παλιό καλό καιρό ήθελε να σώσει τον κόσμο, σήμερα είναι ευτυχής αν μπορεί να ζήσει από τη δουλειά του. Ας είμαστε, λοιπόν, ταπεινοί, αλλά χωρίς ηττοπάθεια: Ας κάνουμε τις κούκλες μας να χορεύουν, γιατί αυτό ξέρουμε να κάνουμε, γιατί έχουμε το προνόμιο να κάνουμε αυτό που αγαπούμε περισσότερο -και γιατί η ανταμοιβή μας είναι και θα είναι το συναίσθημα που ανάβουμε σε τόσες καρδιές».

5 σχόλια:

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ είπε...

Γλυκούλα σε ευχαριστούμε και για αυτή σου την εγγραφή,

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ είπε...

Ειναι μιά όμορφη περιήγηση για ένα θέμα που εγώ ελάχιστα γνώριζα. Εγώ τον Καραγκιοζη τον έχω ταυτίση με τον Ευγένιο Σπαθάρη
Με πολυ αγάπη

Καραβάκι είπε...

Παναγιώτη μου οι μαριονέτες έχουν μεγάλη ιστορία.Πολλά από αυτά κι εγώ πρόσφατα τα έμαθα που ασχολήθηκα με το θέμα. Και πίστεψε με έχει πολύ μεγάλο ενδιάφερον. Χάρηκα πολύ που σε είδα.Να είσαι καλά. Καλό βράδυ.

μινα είπε...

Kaλημερα γλυκα!πραγματικα δεν ηξερα τιποτα για τις μαριονετες..πραγματικα το βρηκα πολυ ενδιαφερον το αρθρο σου..ιδιαιτερα απο που προηλθε ο καραγκιοζης ηταν πραγματικα τρομερο..ευχαριστουμε..

Καραβάκι είπε...

Καλημέρα και σε σένα Μίνα. Χαίρομαι που ήταν ενδιαφέρουσα η εγγραφή και σας άρεσε. Να είσαι καλά.