Ταξιδιάρικες λέξεις

Οι γλώσσες δεν είναι περίκλειστοι χώροι, δεν έχουν στεγανά. Τα ελληνικά έχουν χαρίσει αμέτρητες λέξεις και έννoιες σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες - και όχι μόνο - και φυσικά έχoυν εμπλoυτισθεί με άφθoνες ξένες.


1. Ξενιτεμένες λέξεις

Οι ελληνικές λέξεις έχουν βρει νέες πατρίδες σε άλλα μέρη του κόσμου, σε άλλες γλώσσες.


Πλάθω

Πλάθω και πλάσσω ή πλάττω. Αρχική σημασία: πλάθω, σχηματίζω - κυρίως επί του ανδριαντοποιού του επεξεργαζομένου πηλόν ή κηρόν ή άλλας μαλακάς ύλας· γενικώς, διαπλάσσω, διαμορφώνω τινά τόσον σωματικώς όσον και ψυχικώς· μτφρ. σχηματίζω εν νω. Λέξεις της αγγλικής που ανάγονται στο πλάσσω της ελληνικής: plasm (= η ζωντανή ύλη του κυττάρου, πρωτόπλασμα), plasma (= ασχημάτιστη μάζα/ πλάσμα αίματος), plasmic/ plasmatic (= πλασματικός) < πλάσμα. plastic (= πλαστικός, εύπλαστος) και τα παράγωγα: plastically, plasticity, plasticize, plasticization ... < πλαστικός < πλάσσω. ..

Ελαύνω Ρήμα της αρχαίας ελληνικής (ελαύνω). Αρχική σημασία: βάλλω τι εις κίνησιν. Από αυτό ετυμολογείται το μεταγενέστερο ελαστός (= αυτός που μπορεί να επιμηκυνθεί, να επεκταθεί), από το οποίο μέσω του νεολατινικού elasticus σχηματίστηκε το elastic (= ελαστικός, αυτός που μπορεί να επανέλθει στο προηγούμενο σχήμα ή μορφή του), τα παράγωγα elastically/ elasticity (= ελαστικότητα) και elasticized (= κατασκευασμένος με ελαστικά υλικά) και, βέβαια, οι αντιδάνειες λέξεις της νέας ελληνικής ελαστικός και ελαστικότητα. ..

Εγώ Σύνθετες λέξεις με πρώτο συνθετικό την πρωτοπρόσωπη προσωπική αντωνυμία: egoist (= εγωιστής, φίλαυτος), egoism (= εγωισμός, φιλαυτία), egoistic-cal-egoistically-egotism (= εγωισμός), egotist (= εγωιστής), egotistic, egotistical (= εγωιστικός) πβ. εγωισμός, εγωιστής (ελληνογενείς ξένοι όροι, που εισάγονται στο λεξιλόγιο της ελληνικής στις αρχές του 19ου αι.). egocentric (= εγωκεντρικός, φίλαυτος, εγωπαθής), egocentrism (= εγωκεντρισμός: ελληνογενής ξένος όρος < εγώ + κέντρον) egomania (= εγωπάθεια) πβ. εγωμανία (λέξη που εισάγεται στο λεξιλόγιο της ελληνικής περί τα τέλη του 19ου αι.) egoideal (= εξιδανικευμένη εικόνα του εαυτού μας) < εγώ + ιδέα < οίδα>

..

Μοναχός
Επίθετο της αρχαίας ελληνικής (μοναχός, -ή, -όν): αυτός που δε βρίσκεται μαζί με άλλους. Ετυμολογείται από το επίθετο μόνος, -η, -ον. Η σημασία καλόγηρος μαρτυρείται από τον 6ο αι. μ.Χ. Από αυτήν και οι λέξεις της αγγλικής monk (= μοναχός, καλόγερος), monkish (=μοναστικός), monkishness (= μοναχικότητα), αλλά και τα monastery (= μοναστήρι) και monasterial-monastic (= μοναστικός) από το μεταγενέστερο μοναστήριον (= μονήρης κατοικία) - ουσιαστικοποιημένος τύπος του επιθέτου μοναστήριος - που ετυμολογείται από το ρ. μονάζω (< μόνος). ..

Νέκταρ Το ποτόν των θεών - παρ' Ομήρω ερυθρόν, προσφερόμενον ως οίνος υπό της Ήβης και πινόμενον εν συγκερασμώ μεθ' ύδατος - ενώ η αμβροσία ήταν το φαγητό, η στερεά τροφή των θεών. Οι λέξεις αυτές μεταφέρθηκαν στην αγγλική μέσω της λατινικής (πβ. nectar, ambrosia): nectar (= νέκταρ, οποιοδήποτε απολαυστικό ποτό) nectarean, nectareous (= νεκταροειδής, πολύ απολαυστικός) nectarine (= ροδακινιά, ροδάκινο). Το νεοελληνικό νεκταρίνι (= ροδάκινο) είναι γλωσσικό αντιδάνειο. nectarous (= γλυκός σα νέκταρ). 2. Εισαγώμενες λέξεις Όπως όλοι οι λαοί έτσι και οι Έλληνες δανείστηκαν λέξεις από τους γείτονές τους, αλλά και από άλλους λαούς πιο μακρινούς.

Καπέλο

Ιταλική λέξη: cappello, από το λατινικό cappa = κάλυμμα κεφαλής. Από την ίδια λέξη και η «κάπα», το γνωστό χοντρό μάλλινο πανωφόρι των χωρικών και βοσκών της ελληνικής υπαίθρου. Αντίστοιχη ελληνική λέξη του καπέλου: πίλος (< αρχ. πίλος). .. Λυντσάρισμα Κακοποιώ μέχρι θανάτου κάποιον χωρίς να έχει προηγηθεί δίκη ή να υπάρχει νόμιμη εξουσία. Χρησιμοποιείται για εξαγριωμένο πλήθος. Από το ρήμα της αγγλικής lynch (στη φράση lynch law), το οποίο σχηματίστηκε από το όνομα του Αμερικανού δικαστή Lynch, ο οποίος οργάνωσε παράνομα λαϊκά δικαστήρια κατά την Αμερικανική Επανάσταση και εκτελούσε χωρίς καμιά νομική διαδικασία θανατικές ποινές εναντίον των νομιμοφρόνων προς το αγγλικό στέμμα στην πολιτεία της Βιρτζίνιας. Γράφεται λυντσάρισμα ή λιντσάρισμα. .. Μαγαζί Εμπορικό κατάστημα ή εργαστήριο. Το μεσαιωνικό μαγαζί(ο)ν προέρχεται από το ιταλικό magazzino και αυτό από το αραβικό makhazin = πληθυντικός του makhzan (= αποθήκη). Στην αρχαία ελληνική λέγεται εμπόριον, σκηνή, καπηλείον ή πωλητήριον. .. Αρμάδα Μεγάλος πολεμικός στόλος. Βενετσιάνικη ισπανική λέξη: armada, από το μεταγενέστερο λατινικό armata (θηλ. του λατ. επιθέτου armatus, -a, - um = ένοπλος < arma =" τα">

..

Αρόδο
Ιταλογενές τροπικό επίρρημα. Σημασία: στα ανοιχτά, επί πλοίων παραμενόντων επί βραχύ (για σύντομο χρονικό διάστημα) έξωθεν λιμένος ή όρμου, χωρίς να αγκυροβολήσουν. Ετυμολογείται από το βενετσιάνικο a roda = στα ανοιχτά.



2. Αντιδάνεια

Λέξεις ελληνικές που φεύγουν μακριά, ταξιδεύουν και επαναπατρίζονται, ξαναγυρνoύν πίσω στη γλώσσα μας, συχνά αλλαγμένες στη μoρφή, σχεδόν αγνώριστες ύστερα από τις τόσες περιπέτειες πoυ πέρασαν. Ας ακούσουμε την ιστορία τους. Άλλωστε, όπως είπε ο S. Coleridge, «η ιστορία μιας λέξης είναι κάποτε σπουδαιότερη από την ιστορία μιας εκστρατείας».

Καλέμι
Γραφίδα από είδος λεπτού καλαμιού, κατάλληλα διαμορφωμένη στην άκρη, για να γράφει την παλιά τουρκική γραφή. Μηδέ καλέμι ουλεμά τα ντέρτια μου δέ γράφει. Γλωσσικό αντιδάνειο: από την τούρκικη λέξη kalem, που αποδίδει το αραβικό kalam, το οποίο προέρχεται από την ελληνική λέξη κάλαμος!

..

Κάμπος
Μεσαιωνική λέξη. Σχηματίστηκε από το λατινικό campus (= η πεδιάδα, το πεδίο). Η ρίζα της λέξης cap- συναντάται στη λέξη της αρχαίας ελληνικής κήπος (= περιβόλι, κήπος).

..

Σινεμά
Από το γαλλικό cinema, σύντμηση του σύνθετου cinematographe (<>

..

Καλέμι
Αιχμηρό σιδερένιο εργαλείο των λιθοξόων, ξυλουργών κ.α. τεχνιτών, που χρησιμοποιείται στη λάξευση σκληρών επιφανειών. Συνώνυμες λέξεις: σμίλη, γλυφίδα (< αρχ. γλυφίς, -ίδος < γλύφω) και γλύφανο. Από την τούρκικη λέξη kalem, που αποδίδει το αραβικό kalam, το οποίο προέρχεται από την ελληνική λέξη κάλαμος (= καλάμι [κυρίως το πετροκάλαμον, κατά τον Σκαρλάτο Δ. τον Βυζάντιο], είδος αυλού, γραφίδα, και γενικότερα καλαμένιο εργαλείο).