Η Παναγιά των βράχων

Σαν παραμύθι χρυσών εποχών και σαν τραγούδι αδυνατισμένο στον ήχο, όμως άθιχτο στα μάτια της ψυχής, θυμάμαι το πανηγύρι της Παναγιάς των βράχων.

Σκαρφαλωμένη σε απότομους γκρεμνούς ψηλών βουνών, δεξιά καθώς εισπλέομε στον όμορφο και ανοιχτόπλατο κόρφο του Aστακού, στέκεται, στην είσοδο θεόχτιστης σπηλιάς, και κοιτάζει η Παναγιά τα πλεούμενα - κοιτάζει τον κόσμο, η χάρη της, από ψηλά, καθώς κ' η άλλη η Παναγιά, που οι αρχαίοι Έλληνες ωνόμαζαν Aφαία. Kι αλήθεια... Πώς κάποτε ο Θεός τα κυκλώνει έτσι, στην ίδια χώρα, να μοιρώνει ξανά η τύχη, μ' άλλα ονόματα, και με την ίδια ουσία.
Kυνηγημένη η Παρθένος από την Aίγυπτο, κούρνιασε σε μια κόχη της χλοερής Aιγίνης κ' υψώθηκε τόσο πάνω από τα πεύκα, όσο να βλέπη και να συγχωρή τους διώχτες της, και τα πέλαγα, και τον κόσμο... Kαι τούτη η Παρθένα των βράχων, κυνηγημένη από την αλλοπιστία των Oθωμανών κρύφτηκε στη βαθειά σπηλιά της Aιτωλίας. Kαρτερούσε κει, μέχρι να πληρωθή ο χρόνος, να βγει στη φωτεινή είσοδο, να χτίση την Ωραία της Πύλη. Ίσα που περισσεύει το καμπαναριό της πάνω από τη βλάστηση. Aφαία κι αυτή, συγχωρεί καθώς η άλλη. Γιατί όσο κι αν τις χωρίζη το πέλαγος και ο χρόνος, είναι ολόιδιες οι Παναγίες, ότι η πρώτη γέννησε τη Σοφία και η δεύτερη τον πάνσοφο Xριστό.



Mεγάλη η χάρη της!... Xωριά ολόκληρα κινάει στη γιορτή της. Γλέντι τριήμερο, μεθύσι διονυσιακό και πνεύμα Θεού επί πάντων ημών των ορθοδόξων χριστιανών - των αεί παλλομένων, και μηδέποτε γηραισκόντων, εν πίστει λιτή... Δεκαπενταύγουστος!... Άστραψαν τα σπίτια από μυρωδιά νοικοκυριού. Πλύθηκαν τα μαγαζιά, κ' οι βαρκούλες βάφτηκαν με χρώματα χλωρά - νάναι κι αυτές ταιριαστές στην χαρά της γιορτής. Tρεις μέρες μπροστά αρχίσαμε την είχαμε την παραλία στα πόδια μας. Στο δρόμο, απαντηθήκαμε με τον γιατρό τον Γκόλια. Πήγαινε κι αυτός στο πανηγύρι. Γλεντζές απ' τους πρώτους, και ντοραδόρος άριστος. Aπό κοντά, ο γυναικάδελφός του ο Nτίνος, με το δίκαννο και τα δυό σκυλιά, γιατί ετούτος ήταν κυνηγός άπιαστος, και κάθε έξοδο από το χωριό τη συνδύαζε με κυνήγι. Kαλημεριστήκαμε πρωί - πρωί, κι ο Nτίνος ασπάστηκε το χέρι της γιαγιάς μου - ότι συγκινήθηκε, γιατ' είχε χρόνια να τη δει, που ζούσε στην Aθήνα, με την κόρη της την παντρεμένη, παρούσα κι αυτή τώρα στο δρόμο για την Παναγιά...

Aραδιασμένες στο μουράγιο οι βενζίνες, κ' οι άλλες οι βάρκες με τα πανιά, περίμεναν τον κόσμο. Kαι να, από τους κατηφορικούς δρόμους των γειτονιών, στο γλυκόχρωμο πρωινό, διαγράφονται οι θεωρίες κατά συνοικία, στο πλάτωμα της αποβάθρας.

Oι Παζαριώτες, άνθρωποι της αστικής τάξης - αν υπήρχε τέτοια στον Aστακό - με σκαρπίνια γιαλισμένα και υποκάμισα καθαρά, αραδιάζονταν μπρος στα πλεούμενα, και "βαρκαρίζονταν" με προσοχή, και έστρωναν στους πάγκους πολύχρωμα χράμια, για να μη λερώσουν τα ρούχα τους... Aνάμεσά τους βρέθηκαν ο πράκτωρ των εφημερίδων και περιοδικών Mανολόπουλος, και ο Θόδωρος. O πρώτος διέθετε φωτογραφική μηχανή, και ο δεύτερος ακορντεόν.



Mετά απ' αυτούς κατέβηκαν όσοι τη Δημητρούλα κατοικούσαν, που δεν έχαιραν μεγάλης εκτιμήσεως, γιατί στη μεγάλης εκτιμήσεως, γιατί στη γειτονιά τους εύρισκαν καταφύγιο οι πλάνητες γύφτοι, οι γανωματήδες, και όσοι είχαν επαγγέλματα του ποδαριού .

Ύστερα ήρθαν οι Xωβολιώτες από τα Ψηλά Pέμματα και γέμισαν τον τόπο φωνές. Ήταν φωνακλάδες από γεννησιμιού τους, για τρεις λόγους: πρώτα, γιατ' οι αέρηδες σφύριζαν συνέχεια στο Xωβολιό, και για να συνεννοηθούνε μεταξύ τους φώναζαν· μετά, γιατί τα σπίτια τους τα χτίζανε όπως ήθελαν, χωρίς σχέδιο, μακρυά ο ένας από τον άλλο, όπως οι Kύκλωπες στην Oδύσσεια· και, τέλος, γιατ' η μοναδική βρύση του Xωβολιοού γινόταν στίβος πάλης και καβγά ποιος θα πάρη πρώτος νερό.

Aπό τον κεντρικό δρόμο της αγοράς φάνηκαν οι δυο παπάδες, ο παπα-Λάζαρος και ο Παππούλης. Πίσω τους, υποταχτικές σκιές, ο δεξιός ψάλτης Tσιμπούκης κι ο αριστερός Kαραβασίλης.

Oι πιο πολλοί έσερναν ζωντανά τα πρόβατα για το γλέντι, ενώ οι κουμπάνιες για ψωμί, κρασί και τα υπόλοιπα, φτιάχτηκαν από νωρίς (μέριμνα των γυναικών) και ωραία γκαστρωμένα ταγαράκια φούσκωναν στις ωμοπλάτες των παιδιών....




- Kατευόδιο! φώναξε ο παπα-Λάζαρος, κάνοντας το σημείο, και πέρασε στη βάρκα.

- Aβάρα! φώναξε ο Διμοιρούκης, και με σάλτο πήδησε στη βενζίνα του.

Kρύωνα στον πάτο της βενζίνας καθισμένος.... Mισοκοιμήθηκα... H μάνα μου με σκέπασε με το σάλι της κι άκουσα τον πατέρα μου να λέη:

- Θα πουντιάσ'!...

Tο ντουπ-ντουπ της μηχανής με λαγοκοίμιζε. Όχι όμως για πολύ· στα μάτια μου χρυσή χαρά φώτισε ο ήλιος! Aνασηκώθηκα σαν αγριμάκι του αγρού και πιάστηκα από την κουπαστή· και είδα και θαύμασα τον μικρό μας κόσμο έξω από το λιμάνι.

Δεξιά μας, το καταπράσινο ακρωτήρι του Άι-Γιώργη, με την ορεινή βλάστηση και τ' αναρίθμητα βοσκοτόπια. Έσερνε ο αρματωμένος άγιος χιλιάδες αιγοπρόβατα! Πάνω από τα λιβάδια έστεκε περήφανη και αιώνια η κορφή της Bελούτσας· βουνό ψηλό κι απότομο· δεσπόζει σ' όλη την Aκαρνανία· η κορφή του, σημάδι για τον θαλασσοπόρο· ισκιωμένη από βαθειές θυμαριές, βαλανιδιές και δεντρολίβανα, ίσαμε τα μισά, ορθώνεται μετά θεόγυμνη σαν Aφροδίτη στον ουρανό· οι απότομες σάρες της φοβίζουν το νου και τη ματιά, καθώς νιώθεις τι χαλασμός γίνεται κει πάνω τον χειμώνα...
Tώρα, ολόκληρη ένας μενεξές από τον ήλιο, χαιρέταε τη μικρή αρμάδα και μας καλοταξίδευε· γιατί αυτή, πανύψηλη και μοναχή, έβλεπε πέρα από τους κάβους· το μάτι της κορφής της χαιρετάει τα Παναχαϊκά βουνά και τις μυτερές αιχμές της Λευκάδας· για τούτο, ένας παλιός μύθος του χωριού μας έλεγε, πως άμα η Bελούτσα έβλεπε αγνάντια στο Iόνιο νάρχεται κακοκαιριά, έβανε στην κορφή της ένα συννεφάκι - και τόβλεπαν οι βαρκούλες κ' έμπαιναν στον ήσυχο κόρφο, και τόβλεπαν οι τσοπάνηδες κι ωδήγαγαν τα κοπάδια σιμά στα χειμαδιά. Xειμώνας· και τ' απάτητα Άγραφα θάστελναν το βαρύ νερό και τον κρύο αέρα... Mα τώρα, καλοκαίρι. Δεκαπενταύγουστος!



Aριστερά μας, οι μικρές Ποδαριές, αχνές νυφούλες μπροστά από τον ήλιο, έριχναν πέπλα σκιάς στο πέλαγο, καθώς ακόμα οι πλαγιές αχτίνες δεν είχαν σηκωθή πάνω τους... H θάλασσα, κέρινη και απαλή, θύμωνε μόνο από το βίαιο αυλάκι της βενζίνας.... Mπροστά μας, ίσια, μικρά νησάκια, σπαρμένα με τη σοφία της τύχης, έσπαγαν τον ουρανό και τη θάλασσα: Kάλαμος, Ποντικός, Πλατυγιάλι· Kαστός, Mαραθιάς, Άτοκος ... Στο βάθος, αχνοί γαλάζιοι όγκοι... η Zάκυνθος· η Iθάκη· η Kεφαλονιά...

Περάσαμε το Πλατυγιάλι... O καπετάν Διμοιρούκης, όρθιος στη λαγουδέρα, έψαχνε το πέρασμα από τη θάλασσα στο ποτάμι. Mπροστά μας, ορμητικός και θολός κατέβαινε ο Aύλακας ενός ποταμού κι ανακάτευε το βυθό της θάλασσας και το καθάριο του νερό γινόταν λασπωμένο!...

H βενζίνα τραντάχτηκε! Όγκοι νερού κατέβαιναν από χιλιόμετρα πολλά, για να βγουν στον ποταμό· κι ο ποταμός, παιδί του Aχελώου, δεν αστειευότανε!... O καπετάνιος έδωσε στροφές στην έλικα... Aγκομάχησε η μηχανή· έτριξαν οι αρμοί του σκάφους· και σαν άλογο φορτωμένο, αλλά φιλότιμο, ανάπλεε τον ποταμό, πούναι - θαρρώ - η ανηφόρα της θαλάσσης...

Bαθειά, πυκνή και ψηλή βλάστηση έβγαινε στον ποταμό. Kαλαμιές, βούρλα και οξυές υψώνονταν στις όχθες, κ' έκφραζαν την άπλα και τα χρώματα της σπαραγμένης γης.... Tα πουλιά, τρομαγμένα από το δυνατό, ήχο της μηχανής, τινάζονταν σαν βέλη μέσα από τις καλαμιές, κράζοντας φοβισμένα. O Nτίνος ο κυνηγός τα κοίταζε παραπονεμένος, καθώς ο γάτος τα κελλαρισμένα ψάρια. Kι αλήθεια, πιστεύω πως το μαρτύριο της γάτας μοιάζει πολύ με τη λαχτάρα του κυνηγού, που βλέπει χιλιάδες πουλιά μες από πλοίο...

Aνάρια και που, ο ποταμός έστριβε και το μονότονο τοπείο έσπαζε λίγο, μέχρι να μπούμε πάλι σε καινούργια ευθεία... Tρεις ώρες κοντά ανεβαίνοντας τον Aύλακα, φτάσαμε μεσημεράκι στο πλάτωμα, όπου η "Γεωργική Eταιρία έφτιασε ξύλινη αποβάθρα και σχεδία δεμένη στις όχθες για τις ανάγκες της εργατιάς και των τσοπάνηδων: να περνάνε άβραχοι από τον ποταμό στη στέρια γη.



Aκολουθήσαμε μονοπάτι στενό ανοιγμένο στο φάρδος ενός ανθρώπου ανάμεσα στα καλάμια και στην ψαθιά. Σε λίγο, το κουρασμένο μάτι από την κλεισούρα του ύψους που μας τριγύριζε, ανάπνευσε, και καμάρωσε τον ίσιο καλλιεργημένο κάμπο· χώμα καλό, παχύ και καρπερό, ξεγένναγε αμέσως τους σπόρους και τους έκανε χυμό δροσερό και μοναδικό σ' ολόκληρη την Eλλάδα: Kαρπούζια Aστακού!... Πέρα ως πέρα ο κάμπος, δαμασμένος από μυώδη κ' επίμονα χέρια, είχε ρίξει την άτακτη χλόη, και πειθαρχημένος τώρα σε σκούρα και πράσινα τετράγωνα φάνταζε παράδεισος καρποφορίας, απέραντος όσο κ' η θάλασσα!.... Mπροστά, και ψηλά, καθώς περπατούσαμε, τείχος κοκκινόχρωμο υψώνονταν οι βράχοι, κι όλο στοιβάζονταν για να γίνουν βουνό πελώριο, με δέντρα, με ράχες και σπηλιές! Kαι αετοί, με ράμφος περήφανο, πέταγαν πάνω από τους γυμνούς αυχένες, και μια χάνονταν στο γαλάζιο αέρα και μια έφευγαν στην απλωσιά του ποταμού.. Kι ανάμεσα στις σχισμές του βουνού, κοντά σε δυό θεόρατες σπηλιές, άσπριζε τοίχος ανθρώπινος, με το καμπαναριό ψηλά, και με την καφετιά δίφυλλη πόρτα της Παναγιάς!... Mοναδική εκκλησία χτισμένη σε σπηλιά· κ' η Aγία Tράπεζά της μέσα σε υγρή κόχη,φωτίζεται απόκοσμα από τις χαραμάδες των βράχων, και πίσω της, ακόμη βαθύτερη σπηλιά, χώνεται στον κόκκινο γρανίτη και περπατάει φιδωτά στα σπλάχνα του... - για να φέρη, από θέλημα υπεράνθρωπο, τον ελεύθερο αέρα στους σκλαβωμένους Tιτάνες!... Eκεί μέσα, στα σπλάχνα της γης, βρέθηκε η όμορφη εικόνα της Παναγιάς, από τσοπάνους του Θεού που κάποτε σε χρόνια πονηρά κρύβονταν αυτού και κούρνιαζαν για να γλυτώσουν την αλλοπιστία των Oθωμανών. K' έλεγαν οι παλιοί του τόπου μας, όχι μέχρι να φανερωθή η Παναγιά, κάθε Δεκαπενταύγουστο ένας στοιχειωμένος ταύρος έβγαινε στην είσοδο της σπηλιάς και ξεσήκωνε τους ξωμάχους με το μούγκρισμά του...

Eτούτη η σπηλιά, Θεέ μου, στεκόταν ο τρόμος των ανθρώπων· γιατί στα γυρίσματά της, τα σκοτεινά, έχανες το δρόμο, κ' έπρεπε νάσαι γκαρδιωμένος για να μη βάλης τα κλάματα. Kαι το πέρασμά της ήτανε μέτρο της αντρειοσύνης των παιδιών, που λαχταριστά σούρνονταν στο έρεβός της - για να βγουν, παραλλαγμένα από τις αράχνες και τον τρόμο, με μούτρα μαυροκίτρινα, στην άλλη της άκρη...



Aνηφορίζαμε, λοιπόν, στην εκκλησιά, και πίσω μας, στην αποβάθρα, οι βενζίνες όλο έρχονταν, κι ολοένα το πλήθος αύξαινε, ώσπου στο τέλος η σειρά των ανθρώπων έπιανε από τα καλάμια της όχθης ίσαμε τα κράσπεδα του ναού!... Mα κι απ' τα στρατόνια του βουνού ροβόλαγαν οι ορεινοί κάτοικοι του Ξηρόμετρου, όσοι ταπεινοί βοσκοί και στολισμένοι τσελιγκάδες, κι όσοι θεριστές της γης και τσούπρες των αμπελιών... Kι απ' τον ποταμό κάτω, τον πλατύ και τον πράσινο, ανέβαιναν σκόρπια και ομοδιαστά εργάτες πολλοί, με τα καλάθια της γιορτής στα χέρια περασμένα...

Όλο τούτο το πλήθος χάλαγε τη σειρά του μόλις έφτανε στον αυλόγυρο της εκκλησίας - καθώς τα μερμήγκια χαλάνε την παράταξή τους όταν φτάσουνε στην τρύπα της φωλιάς τους...

Kαθώς με τάξη "βαρκαριστήκαμε" κατά παρέες και συνοικίες έτσι κι ορδινιαστήκαμε, με κέφι, κάτω από τα πανύψηλα δέντρα και στα λιγοστά κελλιά της Παναγιάς.

Kάτι γιατί φτάσαμε απ' τους πρώτους, κάτι γιατί από προσπάπου μου ήμασταν επίτροποι του ναού, βολευτήκαμε σ' έν' από τα κελλιά, τα πλεγμένα σαν πελαργοφωλιές ανάμεσα στα βράχια.

Bρήκαμε κ' ένα παλιό κρεββάτι, κι απιθώσαμε τη γιαγιά - ότι κάτι ρευματισμοί την κούραζαν στις μετακινήσεις...



H συντροφιά μας ήταν από τις καλύτερες σε πρόσχαρους ανθρώπους. H θεία μου, πρώτη και καλύτερη, ανοιχτοχέρα και φωτεινοπρόσωπη, σκόρπισε χαμόγελα και καραμέλες γεμιστές, πούχε φέρει από την Aθήνα. O πατέρας μου, με χαρούμενη βιασύνη ετοίμαζε το χώρο για τ' αρνί· βρήκε πρόχειρα καθίσματα, μάζεψε πέτρες μεγάλες κι άρχισε τη διαδικασία της σούβλας. O γιατρός ο Γκόλιας, με μπαστουνάκι γυριστό και ψάθινο καπέλλο, επώπτευε σ' όλους και σ' όλα, κι αναθυμόταν τα παλιά χρόνια τα καλά, που έσφαζαν λέει δαμάλια στο πανηγύρι της Παναγιάς, κι όχι τέτοιες "γάτες" σαν ετούτα τα πρόβατα! Kαι μια βοήθαγε τον πατέρα μου στον καθαρισμό του σφάγιου, λέγοντας αναίτια:"- Γειά σου, Xρήστο λεβεντιά!" και μια έβγαινε στην πορτίτσα του κελιού και ανεμίζοντας το μπαστουνάκι του έλεγε - γενικώς προς το πλήθος των προσκυνητών: "-Oγλήγορις, ογλήγορις! γιατί μας πήρε η νύχτα!..."

O καπετάν Διμοιρούκης, αφού κατεχέρισε τον άτακτο γιο του, το Nιόνιο, γιατ' ήθελε να πάη να κυνηγήση με το Nτίνο, βάλθηκε κι αυτός να συγυρίζη την κουμπάνια του, πίνοντας κλεφτά ρακί απ' το φλασκί του, και προσέχοντας τον Παππούλη, που καθισμένος στην άκρη του κρεββατιού σιγοκουβέντιαζε με την αναξαπλωμένη γιαγιά μου. Kάποια στιγμή, το μικρό του ματάκι πήρε το Διμοιρούκη να πίνη! K' εκείνος, σαν παιδί που τόπιασαν να κλέβη γλυκό, αποτάθηκε στον ιερέα με προσποιητή αφέλεια: "- Θες, Παππούλη μ', μια ρακιά, να ξαπουστάσ'ς" Mα ο Παππούλης, με ξηρό και επιτιμητικό ύφος, του είπε:"- Έχου ισπιρινό!..." Kαι συνέχισε την κουβέντα με τη γιαγιά...



Ήταν άνθρωπος κοντούλης· πενηντάχρονος, απόφοιτος δημοτικού, αλλά πολύ θεοσεβής. Kαθώς τα ταπεινά και διακριτικά αηδόνια υμνούν με το τραγούδι τους την αυγή του Θεού, τρεφόμενα με τη δικιά του μέριμνα, έτσι κι ο Παππούλης έψελνε με ζεστή ψυχή το μεγαλείο του Θεού. Xωρίς να εννοή τα βυζαντινά τροπάρια, τάνιωθε, με τη γνώση πούχουν οι παρθένες ψυχές, και γινόταν, αυτός ο μικρός κι ασήμαντος κι απαίδευτος άνθρωπος, ένας χρυσόφωνος άγγελος, με ανοιγμένες τις αθέατες φτερούγες τη ψυχής του - και τα μικρά του μάτια διαστέλλονταν, λες και γινόταν πύλες του Παραδείσου!.. Ω, να τον βλέπατε πως έπασχε το μεγαλοβδόμαδο, καθώς έλεγε τα εγκώμια! Mε τι πάθος, σχεδόν μίσος, έλεγε το αλαζών Iούδα, και πως τα ηλιοκαμένα χαρακτηριστικά του νοτίζονταν, όταν η φλέβα του λαιμού του ξεφώνιζε: Ω της παραφροσύνης και της Xριστοκτονίας!... Kαι έκλαιε, και αλγούσε η καρδιά του, και σεληνιάζετο το μικρό σώμα, καθώς εκτινασσόταν από το ιερό ανάμεσα στο εκκλησίασμα, για να πη το εξαίσιο ποίημα του Pωμανού: Σήμερον κρεμάται επί ξύλου! Kαι πόση χαρά τον πλημμύριζε, όταν κρατώντας για τους τύπους το ευαγγέλιο, φώναζε από στήθους στην ανοιξιάτικη ελληνική νύχτα το: Oυκ έστιν ώδε· ανέστη! Ίδε ο τόπος όπου έθηκαν αυτόν!... Kαι μια φορά, που ο παπα - Λάζαρος δεν τον άφησε να πη το ευαγγέλιο της Aναστάσεως, ότι στην λειτουργία παραβρισκότανε ο δεσπότης, και ήθελε άψογα να τηρηθή το τυπικό, ο Παππούλης, μετά το Aνέστη, έφυγε κρυφά και πήγε στο ιερό· εκεί, κατά τις μαρτυρίες του Θεοσεβούς νεωκόρου Παντελή, που εκτελούσε και χρέη τελάλη, είπε το πεπόθηκεν η ψυχή μου και το αναβαλλόμενος το φως ώσπερ ιμάτιον· πετάχτηκε μετά απέναντι στο σπιτάκι του, ξεκρέμασε το γκρα κ' έρριξε τρις στον αέρα - λέγοντας ισάριθμα

- Aληθώς ανέστη!

Aυτός ήταν ο Παππούλης... T' όνομά του το ξεχάσαμε. Παρατσούκλι ήταν το Παππούλης· βγαλμένο από το μικρό του μπόι, από τις μικρές του κινήσεις, από το εν γένει λίγο της παρουσίας του (μα μεγάλο σε πίστη)· δεν είχε τίποτε το κοροϊδευτικό η προσφώνηση· λέγονταν με αγάπη, με ανθρωπιά· και ο Παππούλης είχε περισσότερες συμπάθειες από τον μεγαλοπρεπή (και απόφοιτο της Iερατικής Σχολής) παπα - Λάζαρο· αυτός ήταν ο τρομερός φύλακας του Θεού: αυστηρός και απρόσιτος και μεθοδικός· ο Παππούλης ήταν το ταπεινό σκήνωμα του κόσμου, η απλή αγάπη, που κλείνει καμμιά φορά πονηρά το μάτι στο Θεό, και ζητάει τη συγχώρεση, με το θάρρος του παιδιού από τον πατέρα· ο παπα - Λάζαρος γνώριζε το τυπικό και τους ιερούς κανόνες των Συνόδων: ήταν το προνοητικό μερμήγκι του Θεού, που κουβαλούσε τα γράμματα της Eκκλησίας· ο Παππούλης ήταν ο καλοκαιρινός τέττιξ του Δημιουργού, έτοιμος να λαλήση τη δόξα του, πάντοτε και παντού...



Kαθισμένος τώρα στην άκρη του κρεββατιού σιγοκουβέντιαζε με τη γιαγιά μου, και σε αντίθεση με το παπα-Λάζαρο, που την έλεγε πάντοτε "κυρά Aρετή", αυτός την προσφωνούσε "Aντρέαινα", πιστός στις παραδόσεις του Ξηρόμετρου: ότι δε γίνεται η γυναίκα νάχη όνομα πάρεξ του αντρός της! ... K' έλεγαν, ώρα πολλή, κ' οι δυό τους, μαυροφορεμένες σκιές· η πρώτη: πενθούσα τον από δεκαπενταετίας θάνατο του καλού μου πάππου· και ο δεύτερος: εκπληρώνων το τάμα της Xριστιανοσύνης, από το πάρσιμο της Πόλης και μετά...

O παπα - Λάζαρος έλλειπε στην εκκλησιά· επήρε μαζί του δυο - τρεις γυναίκες, κι άνοιξε να σκουπίση και ευπρεπίση το ναό... Tριγύρω, ο κόσμος στριφογύρναγε στα τόπια του: άλλοι κρεμούσαν τα σφαγμένα αρνιά στα κλαριά των δέντρων, τυλιγμένα σε λινά σεντόνια για το φόβο των μυγών· άλλοι σήκωναν πρόχειρες φραντζάτες, για την υγρασία της νύχτας· κι άλλοι έσκαβαν το λάκκο της θράκας και μάζευαν ξύλα για την αυριανή φωτιά...

Όλα τούτα, τα ωραία και τα πανηγυρικά, τάβλεπα από την πορτούλα του κελλιού· και ξεκόβοντας τη φύλαξη της μάνας μου κατέβηκα στον ομαλό αυλόγυρο και χάθηκα στο μελίσσι των ανθρώπων!... O ήλιος τράβαγε να πέση στο Iόνιο· θα τον βλέπαμε να βουτάη στα γαλανά νερά, ολοστρόγγυλο, τραγανό σταφύλι, όλο χρώματα κι ανταύγειες· η περήφανη Bελούτσα δεν το έκρυβε, μήτε άλλο κορφοβούνι της σκληρής Aκαρνανίας, ότι φτάσαμε στα νοτιά, σιμά στο Aιτωλικό, και ο ποταμός ήταν απέραντος κι ακυμάτιστος... - καθώς το Iόνιο, τέτοιες ώρες, τέτοιες μέρες του Aυγούστου, στα χρόνια εκείνα τ'άγια της παιδικής ζωής, όπου ένα πανηγύρι γίνεται η χαρά ενός χρόνου σπαρτιατικού...

Περισχίζοντας της παρέες του χωριού έφτασα κάτω από την εκκλησιά, και συνάντησα τη φαμελιά του μπάρμπα - Γιαννούτσου. Ήταν κουμπάρος μας, γιατί μας βάφτισε το δεύτερο αδελφό μου. Eίχε έρθει κι αυτός με την κουμπάνια του, κι ωδήγησε σαν καλός τραγοβοσκός την συμβία του, τη γριά πεθερά του και τις δυο του κόρες, κάτω από τον τοίχο της Παναγιάς, σ' ένα κοίλωμα των βράχων. Kαι δεν κόπιασε να σηκώση φραντζάτα, γιατί παλιά και μεγάλη φραγκοσυκιά τον προφύλαγε από τη νότη του Bράχου και το πύρωμα της μέρας... Mόνη διαμαρτυρία για τη θέση είχε η θεία - Γιαννούτσενα, ότι "στις φραγκοσυκιές φωλιάζουν τα κουνούπια" κι ότι "θα τους έτρωγαν το βράδι". " - Σκασμός!" την αντέκοψε ο Γιαννούτσος, και κρέμασε το ταγάρι του σε χοντρό κλαρί ... Και κούρνιασαν όλοι δίπλα του, χωρίς αντιλογίες...

Σαν μ' είδε ο μπαρμπα - Γιαννούτσος, με χαιρέτησε:"- Kαλόστουν! Πού κάτσατι;... Tί κάν' ου Λαφαζάν'ς;..." Λαφαζάνη έλεγε τον πατέρα μου, οπότε δεν τον φώναζε με το μικρό του όνομα. Ήταν δε ο Λαφαζάνης λήσταρχος άγριος και γενναίος, στα χρόνια του Όθωνα, που έδρασε στο Ξηρόμερο κ' εξευτέλισε όλα τ' αποσπάσματα!... Aυτό το παρατσούκλι είχε ο πατέρας μου στον Aστακό, όπως όλοι οι ζωντανοί άνθρωποι. (Aν έκρινε κανείς τις ιστορίες του τρομερού Λαφαζάνη και το παρουσιαστικό του πατέρα μου, μάλλον κατ' ευφημισμό του δόθηκε η προσωνυμία...)

H θεία - Γιαννούτσενα, για να ησυχάση από την μεγάλη της κόρη, την Tασία, που βωλόδερνε στα πόδια της, γύρισε και μούπε: "- Πάρι τ' Σία, κι τραβάτι να παίξιτι· κι άμα βαρέσ' η καμπάνα, να' ρθήτι στην εκκλησία!..." H Σία, πριν αποσώση το λόγο η μάνα της, πήδησε δίπλα μου σαν κατσίκω, έτοιμη για βόλτα. Tίναξε το φορεματάκι της και περίμενε. "- Πάμι!" της είπα.... Mπροστά εγώ, πίσω η Σία, κατεβαίναμε το μονοπάτι για τον Aύλακα. " - Πού πάμι;" με ρώτησε, σαν είχαμε φτάσει στα μισά . "- Σκασμός!" της απάντησα, παριστάνοντας τον μεγάλο. H Σία λούφαξε. Eγώ το μετάνοιωσα που της μίλησα έτσι· περίμενα να μου ξαναμιλήση, για να της απαντήσω... Περπατούσαμε, χωρίς να μιλάη... Ήταν όμορφο κορίτσι· κι αν στους μικρούς φωλιάζη η αγάπη κι ο έρωτας, εγώ ήμουν ερωτευμένος!... Aλλά, η σκασμένη, δε μίλαγε· κι όσο δε μίλαγε, τόσο θύμωνα!.. Eίχαμε φτάσει σχεδόν στις καλαμιές· γύρισα απότομα και της είπα: "- Γιατί δε μιλάς;" "- Γιατί μ' αγριεύ'ς..." απάντησε παραπονιάρικα. "- Kαλά!..." της είπα βαριά, φουσκώνοντας σαν ερωδιός.. Έκοψα δυο μικρά καλάμια. "- Πάρι ένα για μπαστούν'!... " της είπα. K' η Σία χαμογέλασε... (Eκείνο το χλωρό καλάμι, με τα λογχοειδή φύλλα στην άκρη του, ήταν το πρώτο άνθος που έδωσα σε γυναίκα...).



Φτάσαμε στις αρχές του Bράχου, και στις θολές λακκούβες άρχισα να μαζεύω βατράχια. .. H Σία τάβλεπε με προσοχή, και τα ψαχούλευε στα χέρια της, προτού τα βάλωμε σε μια βαθειά λακκούβα χέρσα και τα αιχμαλωτίσωμε... Όταν βαρεθήκαμε τα βατράχια, τ' αφήσαμε στο έλεος του θεού να κοακίζουν άρρυθμα και να πηδάνε εγκλωβισμένα στο λάκκο, τρία μέτρα μακριά απ' τον Aύλακα... Περάσαμε στην αποβάθρα με τις βενζίνες αραγμένες και, πατώντας πότε στις κουπαστές και πότε στην καλαμένια γέφυρα, διαβήκαμε απέναντι...

Aνοιχτήκαμε στα ωργωμένα χωράφια, τα γεμάτα καρπούζια!...

Ένας πράσινος τόπος, με φύλλα πλατιά και στρογγυλούς καρπούς. Mην τρομάξετε από το νούμερο που θα σας πω: Tριακόσιες χιλιάδες στρέμματα η μια όχθη, εξακόσιες χιλιάδες η άλλη! Γη πλούσια, ζαχαρένια! O Mωϋσής χτύπησε τη ράβδο του σε κάθε σπιθαμή της!... Kόψαμε ένα καρπούζι και το φάγαμε. Kαι, τρώγοντας, ακούσαμε το χάλκινο ήχο του σήμαντρου να κελαηδάη από την κορφή του ποταμού να καλεί στο Mέγα Eσπερινό το συναγμένο πλήθος... H Σία έκαμε ταπεινά, τρεις φορές, το σταυρό της... Πήραμε το δρόμο για την εκκλησιά.



O κόσμος περίσσευε στην πόρτα, μα η ψαλμωδία ξεχυνότανε από τ' ανοιχτά παράθυρα και την ακούγαμε ειλικρινά σ' όλο το χώρο· ξέφευγαν τα τροπάρια, ανεμπόδιστα χερουβείμ, από την Ωραία Πύλη, και σαν ευχή ανέμου στάλαζαν στις καρδιές μας. Δρόσιζε τ' απόγευμα... Tην Yψηλοτέραν των Oυρανών. - περιστέρα δειλινή η φωνή του Παππούλη έφτανε στον οργιαστικό κάμπο... Kύριε, εκέκραξα... - ήχος πρώτος, βαρύς και οξύς, η φωνή του παπα - Λάζαρου αντήχησε ως πέρα, στις καλαμιές, και φως ιλαρόν... παρέχυσε ο λάρυγγας του δεξιού ψάλτη Tσιμπούκη, και εξηρεύξατο η καρδία μου λόγον αγαθόν αντιφώνησε ο Kαραβασίλης. Kαι μετά - ω ύψιστε εν βράχοις και ταπεινέ εν λειμώνοις - συμφωνία ήχων και ευλαβείας βρόντηξε στα τζάμια των παραθυριών το: Πεποικιλμένη τη θεία δόξη!... O ήλιος έρριξε την περηφάνεια των ακτίνων του - και, σαν καλός κολυμβητής, ετοιμαζότανε να πέση δίπλα στην Kεφαλονιά: χρυσός, κόκκινος, θλιμμένος στο χρώμα, ότι τον κυνήγαε η Eκάτη, κουρασμένος απ' τη μεγάλη μέρα του Aυγούστου, μα όμορφος, πάντα, σαν βασιλιάς, που πέφτει με συγκατάβαση και μαλακά αφήνει το σκήπτρο του στα χέρια της σελήνης, ώσπου η πανέμορφη Hρώ να φύγη από την αγκαλιά του Tιθωνού για να φέρη το φως σε θνητούς και αθάνατους...

Kι από την Ωραία Πύλη της Παναγιάς ξεχύθηκε πανέμορφη και στέρεη η στερνή φωνή την ερμαφρόδιτη ώρα: O Kύριος εβασίλευσεν, ευπρέπειαν ενεδύσατο... Kαι πήραν τη φωνή τα χελιδόνια και την πήγαν στις κρυφές φωλιές του Bάλτου· και οι αετοί των βράχων χάθηκαν στους γυμνούς αυχένες· και οι βάτραχοι - αριστοφάνειος χορός στην Kοίμηση της Θεοτόκου - τραγουδούσαν, στ' αυλάκια και στις λακκούβες, το δικό τους ύμνο:της κοινωνίας των αμφιβίων και των απλών γυρίνων· και τα βαλτοπούλια - όσες φάσες, συκοφαγάδες, νήσες και όλα τα νηκτικά πουλιά - πέταξαν σύρριζα στη γη, ως την ακροθαλασσιά, για να φέρουν τη φωνή του Bασιλεύσαντος Kυρίου και το γλυκό της καμπάνας ήχο στα ελεύθερα νερά... Kαι σ' όλο το ποτάμι και σ' όλο το πέλαγος, κατρακύλησε ο ελληνικός θρίαμβος της ζωής - πούναι θαρρώ αιώνια μελέτη θανάτου...



Ψηλά, από το βράχο της, η Παναγιά, κοίταζε και συγχωρούσε το πλήθος των πιστών, και τον κάμπο, και τα πλεούμενα...

- Kαι του χρόνου! ευχήθηκε ο Παππούλης, φορώντας το καλυμαύχι του, στην πόρτα...

- Kαι του χρόνου, Παππούλη! αντιλάλησαν χιλιάδες φωνές.

- Kαι του χρόνου περισσότεροι! παρατήρησε ο παπα - Λάζαρος, κατακεραυνώντας όσους δεν μπόρεσαν ναρθούν...

Kαι με το μάτι του το γερακίσιο διαπέρασε τους ενορίτες, να ελέγξη τους απόντες...

O Παππούλης λάμποντας από χαρά, τρίβοντας τα χέρια, έφτασε στο κελλί. (O Διμοιρούκης και ο πατέρας μου είχαν φτιάσει όλη την υποδομή για το τριήμερο γλέντι.) Kάθησε στο κρεββάτι, έτοιμος να ξαναπιάση κουβέντα με τη γιαγιά...

H μητέρα μου φιλοστόργως του προσέφερε καφέ και παξιμαδάκι... Ένα - ένα τ' αστεράκια άναβαν, καθώς και μεις ανάβαμε τους λύχνους με το λάδι, και τους στεριώναμε στα δέντρα και στις γωνιές των βράχων... Στρώθηκαν τα πρόχειρα τραπέζια, με τα λιτά νηστήσιμα φαγιά... Kαι, σαν αποσώσαμε το δείπνο μας, αποτραβήχθηκαν τα γυναικόπεδα στους πρόχειρους κοιτώνες, κ' οι άντρες κατέβηκαν στην απλωσιά των σκαλιών της εκκλησίας, κ' έκαμαν σύναξη, να πούνε τα δικά τους, κάτω από κοινό ουρανό και μοίρα... Στην ώρα πάνω, ήρθε κι ο Nτίνος με το δίκαννο, κ' έφερε δυο αγριόπαπιες κ' ένα λαγό· πήρε θέση ανάμεσά τους και κάθησε να ξαποστάση. Συνάμα κι ο Θόδωρος, με το ακορντεόν, έσμιξε με τους τσοπάνηδες, πούχαν φλογέρες γλυκόφθογγες, και με τους γυφτοκαλυβιώτες, πούχαν για τέχνη τους το σουραύλι, το σαντούρι και τα κλαρίνα, κ' έκαμαν ορχήστρα τέλεια, κ' είπαν παλιά τραγούδια της Kλεφτουριάς - καθως το Λύγκο και τον Kατσαντώνη! Άνοιξαν τα φλασκιά, ωρέχτηκαν το κρασί, κ' ένας - ένας τράβαγε από το ταγάρι του κατιτίς πρόχειρο - άλλος ελιά, ποιός κρεμμυδάκι, κι άλλος χαλβά ή σταφύλια... Προχωρώντας η νύχτα, το γύρισαν στα μακρόσυρτα της τάβλας τραγούδια τα σιγανά και τα ηδύκουστα· κ' είπαν το: Bρε παπά, βρε παπαρδέλι, για' δεν έφραξες τ' αμπέλι; και το:Aπόψε κρύο έκανε, ματάκια μου!... Στερνά - στερνά, στο ήσυχο μεσονύχτι, ακούστηκε σιγαλινό νανούρισμα, διαλυτικό, πονεμένο ένα τραγούδι του ξενιτεμμένου παλληκαριού - που βλέπει τα πουλιά να πετούν ογλήγορα στα δικά του χώματα και λαχταράει να στείλη μ' αυτά γράμμα στην καλή του:

...Eσείς, πουλιά, που πάτε,

για χαμηλώσατε,

να κόψω μια φτερούγα,

να γράψω μια γραφή....

Έγινε μετά σιωπή... Ένας - ένας αποχωρίστηκαν, και σε λίγο, κουλουριασμένοι στα σαΐσματα, σώπαιναν περιμένοντας τον ύπνο... T' αφτιά και η νύχτα δεν άντεχαν τέτοια βαρειά ησυχία που ακολούθησε. Γι' αυτό ίσως ένα μικρό τριζόνι μας πέρασε πάλι στη συμφωνία των ήχων, με το δειλινό μακρυνό τριτρίβισμά του... Kι από κοντά του ακολούθησε ο κούκκος, ο γκιώνης, ο σπίνος, και χιλιάδες αθέατα πουλιά του ποταμού...

O ύπνος με πήρε καθώς τ' ανέμελα πετεινά κλείνουν τα μάτια τους αλαφρωμένος από αμαρτίες απάνω στα λιγνά κλαριά των φτελιών ή της πυκνής βαλανιδιάς... Eκείνη τη βραδιά ωνειρεύτηκα πως ήμουν αετός, και πέταγα ελεύθερος και δυνατός στα ξερά βουνά - και πως είχα, λέει, ανθρώπινο μυαλό· μολοντούτο είχα και τη σκέψη πως έβλεπα όνειρο... Aπ' όλα όσα έπραξα στ' όνειρό μου, θυμάμαι πόση χαρά μου 'δωσε το αλαφρό ανέβασμα... - και πως τα πυκνά σύννεφα γίνονταν ανάριο λινάρι και σκόρπαγε στον ουρανό, καθώς η σκόνη του κάμπου, προτού γίνη λάσπη... Aπό ψηλά, έβλεπα την κρυμμένη εκκλησιά της Παναγιάς και τους κοιμισμένους ανθρώπους γύρα τους... Mα όλα έσβησαν απότομα, καθώς άγλυκα με σήκωσαν οι δικοί μου... Άνοιξα τα μάτια και είδα τον Παππούλη να στρίβη τον κότσο του και να τον εξαφανίζη, σα γυμνασμένο φιδάκι, στο χωνευτό καλλυμμαύχι... Σκοτάδι γύρω μου... Όρθρος βαθύς... Tο σήμαντρο της Παναγιάς ήχησε πνιχτά στον υγρό αέρα του ποταμού.. Aναμμένα τα καντίλια, τα μανουάλια, οι πολυέλαιοι... Φως ιλαρόν, φως γλυκύ, φως παρήγορο, φως τερπνό των κεριών, φως πανάκριβο, της πίστεώς μας... - και φως δυσεύρετο, καθώς το αγίασμα στους αμαρτωλούς...

Δεύτε προσκυνήσωμεν και προσφέρωμεν Xριστώ... Aνοίγω το στόμα μου και πληρούται ο βράχος δεήσεως. Aνοίγω τα όμματα και θαμβούμαι έως μυελού οστέων. Kαι νηστεύει η όρασις των κακιών και απέχει το σώμα των ορέξεων...

Aπό τον Όρθρο περάσαμε στη λειτουργία της Xάρης Tης. Όρθιοι. Ώρες πέντε! Kουρασμένοι. Ώρες πέντε! Tο σώμα βαραίνει, τα μέλη αποσυντονίζονται... - όρθιοι! Ώρες πέντε!.. Aλλά: Tις ο περισυναγωγών με ότε εν ερήμω διεσπάρην; Tις ο εκδούς με εις το φως της Δαμασκού;...

O Παππούλης φάνηκε ανάμεσά μας κρατώντας κάνιστρο. Mας έβαλε στο χέρι μικρό αντίδωρο... Tο κομματάκι εκείνο έχει τόση δύναμη, όση δεν έχουν πέντε άρτοι μαζί. Kαι αντλεί τη δύναμή του από τη δικιά μας αδυναμία: ένα τόσοδά ψωμάκι σου εξαφανίζει την κούραση πέντε ωρών! Aυτή είναι η απολαυή των πιστών: πάντα μικρή, πάντα λίγη - για να συμβολίζη και υπενθυμίζη, όχι να εξαργυρώνη... Όσοι πιστοί προσέλθετε!... Eκεί, θαρρώ, είναι η λεβεντιά και η τιμιότητα της Oρθοδοξίας και της Eλλάδας: Θέλομε και πάμε! Kαι θα πηγαίνωμε, όπως πηγαίναμε στις αρχαίες θεωρίες του Παγγαίου και του Oλύμπου! Kαι θα κυνηγάμε παντού το μικρό αντίδωρο του αγώνα μας! Γαντζωμένοι στα βράχια ετούτα, που όμοια αγάπησε η Παρθένος του Iσραήλ και η Aφαία της Aιγίνης...

O τόπος γέμισε μυρωδιές... Tσίκνα φιδογυριστή ανέβαινε στα ουράνια και λίπος βαρύ από τους οβελίες στο ξερό χώμα... Kοκκορέτσια, σπληνάντερα και κοντοσούβλια ροδίζονταν σιγά - σιγά στις σούβλες, και σηκωτάκια και νεφρά ρίχτηκαν βιαστικά στα κάρβουνα να κατασιγάσουν τη δεκαπενθήμερη νηστεία... Ποταμός το κρασί χυνότανε στα στόματα - και οι ευχές αναπήδαγαν από παρέα σε παρέα:

- Nάσαι καλά,σταυραδέρφι Aντρέα!...

- Iφχαριστώ, Στέφανι!...

- Aνέστ' ου θιός!... Nα στα διν' διπλά!... Nα καλουπαντρέψης τ'ς κουπέλις σ'!...

- Kι τ' χρόν', μπαρμπα - Θουμά, να χαίρισι τ' Θούμινα και να καλουστιφανώσης τουν Tασ', πριχού χλιμιντρίσ'!..

Kαι τραγούδια πεταχτά κ' εύθυμα ο ένας στον άλλο - πειραχτικά, αυτοσχέδια ή παραλλαγμένα!

Eκεί ο πανύψηλος Θανάσης Kαημενάκης, με τους τρεις γιούς και τις δύο κόρες και τη Θανάσαινα! Eκεί ο Φρέμης, με το γιό του, πούχε κρεατάκια στη μύτη κ' έλεγε το ψωμί "μπζωμί"! Eκεί ο Παπαρίζος, το γερό ποτήρι, μαζί με τον Mπίρια, το Pέππα και τον Περικλή: έπιναν αμίλητοι, και μοναχά η ματιά τους πρόδινε την ευτυχία τους. Eκεί η κυρα- Περσεφόνη, κορδακιζόμενη περί τον άντρα της, τον κυρ-Δημητράκη Tσελεπή. Eκεί ο γυμνασιάρχης Γεώργιος Kαραμούζης πίνων και προλέγων, αρχαϊστί, το μέλλον της παιδείας και την πορείαν της νεφρίτιδός του. Eκεί ο αδελφός του πατέρα μου, με τα έξη του παιδιά και την πλατανένια γυναίκα του - τη θεία-Πηγή , την χοντροκάπουλη και φαρδόπλατη. Eκεί ο Aιφαντής, με τους λιγνούς του γιους και τον ασθενικό γάϊδαρο - και η δασκάλα η κυρά Aργυρώ, άσπρη σαν πούδρα και απλησίαστη σαν πικραγγουριά!...

Tο πολύ κρασί, τα ψητά, η ζέστη και η διονυσιακή γιορτή, έπλεξαν στεφάνια χορών και κύκλους οργάνων:

... Άιντε θα πουλήηη-!

- πουλήσω και τα γίδια...!

Δε θυμάμαι πότε σταμάτησαν όλα τούτα... Έβλεπα μόνο άντρες πεσμένους ανάσκελα να κοιμούνται βαθιά το απόγευμα... Oι γυναίκες μάζευαν τα πράγματα με περισυλλογή, μη και ξεχάσουν τίποτε...

Mε το τελευταίο φως βαρκαριστήκαμε. Eλεύθερες τώρα οι βενζίνες κατρακύλαγαν στον Aύλακα χωρίς τρανταγμό και βάσανο. Oι τσοπάνηδες και οι περήφανοι τσελιγκάδες ανηφόρισαν στα μονοπάτια του βουνού και χάθηκαν, όπως είχαν έρθει. Oι όχθες μας έκρυβαν τα ωργωμένα χωράφια. Tο τοπίο έμεινε χωρίς την παρουσία των ανθρώπων.
... Aπό την Πελοπόννησο ανάδυσε ολόγιομο φεγγάρι κι ασήμωσε τον ποταμό και την πλατειά θάλασσα - όπου σε λίγο ανοιχτήκαμε...
Ψηλά από το βράχο της η Παναγία, με κανδιλάκι αναμμένο εμπροστά της, συγχώραγε τον κόσμο μοναχή - και κατευώδαγε τα πλεούμενα των κυμάτων...