Ποιος γνώριζε τον Άγιο Βαλεντίνο πριν από μερικά χρόνια; Στην Ελλάδα ουδείς. Αντίθετα, γνωρίζαμε πολύ καλά ότι ο Χριστός ήταν άγαμος και η Μαρία παρθένος. Γιορτές των ερωτευμένων δεν προέβλεπε, βέβαια, η θρησκεία μας. Η εκκλησία ευλογούσε τον γάμο, αλλά ο έρωτας ή πόσο μάλλον το σεξ δεν ανήκαν -το λιγότερο που μπορεί να πει κανείς- στη δικαιοδοσία της. Το Άσμα ασμάτων, το ερωτικό ποίημα της Παλαιάς διαθήκης, ερμηνευόταν ως μεταφορά: ότι επρόκειτο για την αγάπη του Θεού προς τον κόσμο του.
Ο Άγιος Βαλεντίνος φαίνεται να κατασκευάστηκε από τον συμφυρμό αρχαίων εθίμων που υποβοηθούσαν τη βλάστηση και την αναγέννηση της φύσης μετά τον χειμώνα, μεσαιωνικών ανάλογων πρακτικών επιλογής «συντρόφου» για ένα ορισμένο διάστημα (valentinage) και ταυτόχρονα κάποιων αγίων μαρτύρων των πρώτων χριστιανικών αιώνων, που έφεραν το όνομα Βαλεντίνος αλλά δεν είχαν ακριβώς σχέση με τον έρωτα: ο ένας από αυτούς θεωρείτο άγιος της επιληψίας, ενώ ένας δεύτερος ήταν παπάς που τελούσε, λένε, γάμους σε εποχή απαγόρευσής τους από κάποιον αυτοκράτορα. Ας σημειώσουμε ότι η καθολική εκκλησία διέγραψε, λόγω αυτής της ασάφειας, τον Βαλεντίνο από το εορτολόγιό της το 1969. (Ο συνειρμός με το ανατρεπτικό και για τα ερωτικά ήθη 1968 φαίνεται πως σε αυτή την περίπτωση δεν είναι παραγωγικός). Χωρίς αυτό να σημάνει κάποια αισθητή μείωση στην αποδοτικότητα του διαγραφέντος.
Στην Ελλάδα αργήσαμε αρκετά να μπούμε στη διαδικασία επινόησης ενός μύθου. Υιοθετήσαμε τον Βαλεντίνο, όμως αυτός ήταν ολοφάνερα ένα δάνειο. Δεν θα μπορούσαμε άραγε να ανακαλύψουμε κάτι δικό μας;
Πρώτος επέδειξε μια δημιουργική περί τα ερωτικά διάθεση ο τραγουδοποιός Λουδοβίκος των Ανωγείων. Δική του σύλληψη αποτελεί ο Υάκινθος, που ο συνθέτης βάλθηκε να τον γιορτάζει το 1998. Η μέθοδος που ακολούθησε ήταν παρόμοια με αυτή που είχαν χαράξει άλλοτε οι δυτικοί: ο συμφυρμός. Πανάρχαια ήθη και τελετές, ελληνική μυθολογία και χριστιανικός κόσμος έγιναν ένα ευφάνταστο αμάλγαμα. Ας δούμε όμως την ταυτότητα του Υακίνθου σύμφωνα με τα λεξικά μας.
Ο Υάκινθος ήταν πρώτα πρώτα ένας προελληνικός θεός, θεός της βλάστησης και της γονιμότητας, που πέθαινε και ανασταινόταν κάθε χρόνο, εορταζόμενος με τριήμερες τελετές στη Σπάρτη, τα Υακίνθια. Το όνομά του αποδόθηκε κατά τα ιστορικά χρόνια και σε έναν ωραίο νέο, τον οποίο αγάπησε σύμφωνα με τον μύθο ο Απόλλων, ου μην αλλά και ο Ζέφυρος, και πάνω στη διαμάχη των θεών, το παλικάρι βρήκε τον θάνατο: ο δίσκος που έριχνε με τον Απόλλωνα ο νέος στράφηκε από τον θεό του ανέμου εναντίον του. Για χάρη αυτού του ωραίου νέου, πάντως, κάποιος Θάμυρις εφηύρε, λένε, την παιδεραστία.
Ο χριστιανός Υάκινθος, τώρα, νεαρής ηλικίας και αυτός, είναι ένας μάρτυρας της πίστης: επί Τραϊανού αυτοκράτορος αρνήθηκε να φάει ειδωλόθυτα (κρέατα από παγανιστική θυσία), και πέθανε πάνω σε αυτήν την ιδιόρρυθμη απεργία πείνας. Ημερομηνίες της ζωής του, όπως δίνονται από το λεξικό: 98-117. Μετά Χριστόν βέβαια.
Ο τραγουδοποιός καθιερώνει λοιπόν τα δικά του Υακίνθια στα Ανώγεια της Κρήτης, γιορτές λόγου και μουσικής στο ύπαιθρο, στις υπώρειες του Ψηλορείτη. Με μερικές τροποποιήσεις, είναι αλήθεια, ως προς το προφίλ του τιμωμένου: καμία μνεία στον προ-ελληνικό χαρακτήρα του και απαλοιφή της λεπτομέρειας για την «παιδεραστία» όσον αφορά τον Υάκινθο της μυθολογίας των ιστορικών χρόνων.
Ο συμφυρμός, έπειτα, του αρχαίου με τον χριστιανό άγιο επιχειρείται με μια απλή και τολμηρή συμπαράθεση. Η ιστοσελίδα των Υακινθίων ξεκινά με σύντομο κείμενο για τον ωραίο Υάκινθο που ρίχνει το δίσκο μαζί με τον Απόλλωνα προκαλώντας τη ζήλια του Ζέφυρου.
Πάντως, αν ο αρχαίος Υάκινθος σαφώς σχετίζεται με τον έρωτα, έστω και με μια κάπως αποκλίνουσα εκδοχή του, ο χριστιανός συνονόματος δεν διαθέτει ουδεμία ορατή τουλάχιστον συνάφεια. Η ελληνική γλώσσα έρχεται ωστόσο, στο σημείο αυτό, αρωγός: το «αγαπώ» είθισται να περιλαμβάνει μια αρκετά μεγάλη γκάμα αισθημάτων. Έτσι ο «νεομάρτυρας» που «αγαπώντας έξω έβαλεν τον φόβον» -σύμφωνα πάντα με την ιστοσελίδα των Υακινθίων- μπορεί στην επόμενη παράγραφο να αποκληθεί «Άγιος του Έρωτα».
Έτσι λοιπόν χτίστηκε το εκκλησίδιο προς τιμήν του αγίου, στον Ψηλορείτη, υπό την αιγίδα μάλιστα του μητροπολίτη Ρεθύμνης, ο οποίος έθεσε αυτοπροσώπως τον θεμέλιο λίθο του. Δεν είναι βέβαιο ότι του εξηγήθηκε καταλεπτώς το θρησκειολογικό αμάλγαμα, καθότι ο ίδιος θεωρεί ότι τιμά αποκλειστικά τον χριστιανό μάρτυρα. Συνιστά δε το κτίσμα αυτό άλλο ένα δείγμα συμφυρμού, αντάξιο του Υακίνθου: μινωικές βάσεις, όψη τσομπάνικου μαντριού και χριστιανικό «περιεχόμενο» συνάμα.
Μερικά χρόνια αργότερα πάντως ο τραγουδοποιός Λουδοβίκος εκτιμά ότι ο μύθος έχει εμπεδωθεί: «Η σύγχρονη λατρεία του Αγίου Υακίνθου», γράφεται στην ιστοσελίδα, «ξεκινάει από τα Ανώγεια της Κρήτης και απλώνεται σιγά σιγά και στην υπόλοιπη Ελλάδα. Θεωρείται πλέον ο Άγιος του έρωτα, των αγνών αισθημάτων, της δημιουργίας και της έμπνευσης». Μπορούμε να παρατηρήσουμε, εκτός από την εμπέδωση, και τη σταδιακή «ηθικοποίηση» του Υακίνθου: τώρα αποσιωπώνται πλέον τα τρυφερά παιχνίδια του με τον Απόλλωνα. Αντίθετα, όπως αναγράφεται σε επόμενη χρονιά (2005), ο Υάκινθος είναι πλέον «Άγιος της αγάπης, του έρωτα, προστάτης των ζευγαριών, της σχέσης άνδρα και γυναίκας» ...; Το χριστιανικό υπερτερεί πλέον σε σχέση με την παγανιστική αφετηρία, το «ηθικό» σε σχέση με το ελευθεριάζον. Η «αγάπη» υποσκέλισε τον έρωτα.
Ας σχολιάσουμε ωστόσο και το εξής: ο Υάκινθος πλάστηκε κατά αντιστοιχία προς τον Βαλεντίνο και όχι σε αντίθεση με κείνον. Στην ιστοσελίδα των Υακινθίων αναφέρεται: «Ο έρωτας έχει τελικά πολλά διαφορετικά πρόσωπα. Κι αν ένα από αυτά γιορτάζει τον Φλεβάρη, υπάρχει κι εκείνο του Υάκινθου που τιμάται το καλοκαίρι». Αξιοσημείωτη, αλήθεια, ανεκτικότητα, που ίσως συμβαδίζει με τον συγκρητιστικό χαρακτήρα του όλου εγχειρήματος.
Εκείνη που αντέδρασε εθνοπατριωτικά στην εξάπλωση του Βαλεντίνου ήταν η εκκλησία της Ελλάδας, η οποία διαμαρτυρήθηκε για τον «ξενόφερτο»:
«Ψάχνοντας το ορθόδοξο εορτολόγιο πουθενά δεν υπάρχει τέτοιος Άγιος. Αντίθετα ανοίγοντας περιοδικά ποικίλης ύλης, όπως λέγονται, βλέπεις αφιερώματα, ρεπορτάζ, αγορές -προπάντων αγορές- γι' αυτή την μέρα». Το άρθρο τιτλοφορείται «Άγιος Βαλεντίνος». Ένας «άγιος πολλών εκατομμυρίων» και αποβλέπει προφανώς στην ενεργοποίηση της αντικαταναλωτικής ιδεολογίας των καταναλωτών. Αυτός ο ανυπόστατος άγιος λοιπόν μπήκε στη ζωή μας, συνεχίζει το άρθρο, και να που αλλάζει κιόλας «την ελληνορθόδοξη ταυτότητά μας». «Ως έθνος αλλοτριωνόμαστε, «εκδυτικιζόμαστε», και ο εκδυτικισμός μας αυτός έχει προχωρήσει επικίνδυνα σε όλη την έκταση της ζωής μας». Φάρμακο; Η επιστροφή στην ορθοδοξία, η εμπέδωση της πίστης ότι οι «αγαπητικές» σχέσεις (δεν λέει «ερωτικές») ανάμεσα στα πρόσωπα πρέπει να συνιστούν αντανάκλαση της αγαπητικής σχέσης του Θεού με την ανθρωπότητα.
Στο γύρισμα του 21ου αιώνα ωστόσο, η θρησκευτικότητα επανακάμπτει με νέες μορφές. Μια ανάγκη επαφής με τις «μυστικές» πηγές της ύπαρξης κάνει ολοένα και πιο εμφανή την παρουσία της, αναζωογονώντας μια ροπή επαναμάγευσης του κόσμου. Το ρεύμα αυτό τείνει να παραμερίζει τις γερασμένες ορθοδοξίες του χριστιανισμού, τις καθιερωμένες εκκλησίες, και να καταφεύγει σε άλλου είδους κοινότητες, που παρέχουν υποσχέσεις μιας καινούριας συλλογικότητας και μιας επαφής με το «όλον».
Μήπως λοιπόν η ιεροποίηση του έρωτα ανταποκρίνεται σε αυτή τη ροπή προς τη θρησκευτικότητα; Είδαμε ότι η αρχική σύλληψη του Λουδοβίκου συνιστούσε ένα τυπικό θρησκειολογικό αμάλγαμα, με προεξάρχον το παγανιστικό στοιχείο. Επιχειρούσε να συγκροτήσει μια νέα κοινότητα «πιστών», που θα συμμετείχαν σε μια διονυσιακού τύπου τελετή στο ύπαιθρο. Τα χαρακτηριστικά αυτά την πλησιάζουν πολύ προς τις προδιαγραφές του περίφημου New Age, της «Νέας Εποχής», που μέσα στο κλίμα της ζούμε και αναπνέουμε εκόντες άκοντες.
Η επίσημη εκκλησία, από τη μεριά της, επιθυμεί επίσης να παρέμβει στην καινούρια δυναμική. Να επανακτήσει το χαμένο έδαφος. Η ανακάλυψη των «Αγίων της αγάπης» ίσως δεν συνιστά μονάχα υπεράσπιση της «εθνικής μας ταυτότητας» έναντι του ξενόφερτου. Αλλά αποτελεί ταυτόχρονα και μια καλή ευκαιρία επαφής με την κοινωνία, τώρα που σχεδόν έχουν νομιμοποιηθεί οι αυθαίρετες κατασκευές. Με τους δικούς της αγίους, λοιπόν, η εκκλησία απλώνει και αυτή το χέρι στους νεαρούς πιστούς, που δεν τους φτάνει πλέον να ερωτεύονται, αλλά θέλουν να στεγάσουν το αίσθημά τους κάτω από την ανακουφιστική σκέπη του ιερού.
Αγγέλα Καστρινάκη
*Ανακοίνωση στο συνέδριο Περί συναισθημάτων: ιστορία, πολιτικές, αναπαραστάσεις, Αθήνα, 18-20 Μαΐου 2007.
Ο Λουδοβίκος των Ανωγείων ωστόσο είπε... «ο Αγιος Υάκινθος σαν ιδεολογία λέγεται με τρεις κουβέντες: ο Αγιος των αισθημάτων, της ανάμνησης και της προσδοκίας τους. Γι' αυτό τους λέω, όταν θα πηγαίνετε στον Αγιο Υάκινθο θα ανάβετε δυο κεριά, ένα στην ανάμνηση και ένα στην προσδοκία. Σ' έναν τέτοιο χώρο παράκλησης οφείλω, από τη μια, να θυμηθώ μιαν αγάπη μεγάλη που έχασα, αλλά μπορώ από την άλλη, να παρακαλέσω να με επισκεφθεί πάλι το αίσθημα. Επομένως, δεν είναι ο Αγιος του Έρωτος ο Υάκινθος, αλλά ο Αγιος της ανάμνησης των αισθημάτων και της προσδοκίας τους».
Προσωπικά δηλώνω μαγεμένη με τον Άγιο Υάκινθο. Το εκκλησάκι του είναι μοναδικό. Η ιστορία του μου άρεσε. Θα ήθελα να βρεθώ στον τόπο εκείνο κάποια μέρα. Να περπατήσω μέσα στα δέντρα και τις μυρωδιές του. Να νιώσω την αγάπη δυνατά. Και να ανάψω δύο κεράκια. Ένα στην ανάμνηση και ένα στην προσδοκία. Θα τελειώσω την αφήγηση μου με στίχους από ένα τραγούδι του Αλκίνοου Ιωαννίδη ...
Ο Άγιος Υάκινθος ξυπνάει τα μεσημέρια
παίρνει την Κρήτη στα φτερά, τον έρωτα στα χέρια
κατηφορίζει το βουνό το μονοπάτι πέρνει
και ο ήλιος μόλις τον κοιτά χαμογελά και γέρνει
Ο Άγιος Υάκινθος ανοίγει παραθύρια
σμίγει τα στήθια τα κορμιά και χτίζει τα γιοφύρια
ν' αγαπηθούν οι άνθρωποι να ομορφήνει ο κόσμος
ν' ανθίσει ο βασιλικός η ρίγανη κι ο δυόσμος
Ο Άγιος Υάκινθος ξυπνάει στον Ψηλορήτη
να 'ρχότανε να πέρναγε κι απ 'το δικό σου σπίτι
να σου'φερνε να σου'λεγε των δέντρων τον έρωτά του
να ξύπναγες απ'την αρχή να 'ρχόσουνα κοντά του....
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου